موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
مفهوم استقلال در تحرّکات منطقهای پس از مشروطیت ایران (مطالعه موردی؛ رویکرد شیخ محمد خیابانی در تبریز)
محمد امیر احمدزاده[1]
چکیده
استقلال یکی از لوازم پیشرفت و از مقدمات درخشش ظرفیت منابع انسانی، فرهنگی و اجتماعی هر سرزمین است. مشروطه‌خواهان ایرانی رهایی از سلطه خارجی، استقلال سیاسی ـ نظامی و اقتصادی را یکی از اهداف و آرمان‌های حرکت خود تلقی میکردند و بر آن بودند تا بکوشند ایران را از زیر سلطه بیگانگان درآورده و خود تصمیم‌گیرنده باشند. مسئله نوشتار حاضر این است که تحرّکات اجتماعی ـ پارلمانی شیخ محمد خیابانی تا چه حدّی در ادامه خوانشِ مشروطهخواهانه از مفهوم استقلال و معانی مُتَرتِب بر آن قابل تفسیر است؟ رویکرد، روش فکری و کنش اجتماعی شیخ محمد خیابانی و جغرافیای سیاسی تحرّکات او (آذربایجان) چگونه به تفسیر حرکت خود در راستای استقلال ایران در عصر قیام میپرداختند؟. محل نزاع در این نوشتار آن است که شیخ محمد خیابانی انگیزه قیام خود را مخالفت با قرارداد 1919م کاکس ـ وثوق‌الدوله و مبارزه بر سرِ استقلال ملّی میداند، حال آنکه دولت نیز اعزام مخبرالسلطنه به تبریز و سرکوب حرکت خیابانی را حرکتی در راستای حفظ استقلال سرزمینی دانسته است و بر آن شده جنبش آزادیستان را حرکتی تهدیدآمیز معرفی نماید. دستاورد بحث حاضر بر مناقشهآمیز بودن مفهوم استقلال، معانی، گستره و ابعاد آن از سوی حکومت مرکزی در شرایط جنگ جهانی اوّل از یک سو، و تلقی متفاوت از آن از سوی رهبران تحرّکات منطقهای از جمله شیخ محمد خیابانی از جهت دیگر، تأکید دارد. در بررسی مفاهیم کلیدی مطرح‌شده در نطقها، سخنرانیها و نوشتارهای خیابانی مشخص است که او از منظری دینی و با رویکردی اسطورهای ـ حماسی به مسئله استقلال میپرداخت. استقلال را شرافت هر ملتی میداند. ایرانیان را ملتی میداند که شش هزار سال سابقه استقلال دارند و در روزنامه تجدد، خواستِ ایرانیان را برقراری دموکراسی در سراسر کشور اعلام کرده و خود را فرزند انقلاب مشروطه برشمرده است. در نهایت، میتوان گفت خوانش ساختار قدرت از مفهوم استقلال بر وجه سرزمینی آن استوار بود و رویکرد تحرّکات منطقهای از جمله حرکت خیابانی را تقدّم بخشیدن به وجه سیاسی استقلال با هدف تردیدافکندن در عملکرد دولت وثوق‌الدوله برشمرد که هر دو رویکرد، نزاع گفتمانی بر سرِ مفهوم استقلال را شکل بخشیدند.
واژگان کلیدی: استقلال سیاسی، شیخ محمد خیابانی، استقلال سرزمینی، ایران، انقلاب مشروطه.
1 ـ استادیار پژوهشکده تاریخ. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
