موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
با توجه به تعاریف گوناگونی که از دانش بین رشتهای جغرافیای تاریخی ارائه شده است، میتوان به گونهای ساده تر گفت: جغرافیای تاریخی دانشی است که تاثیر محیط جغرافیایی بر رویدادهای تاریخی را نشان می دهد و از طریق آن می توان منطقه خاصی را در گذشته تاریخی اش بررسی کرد و تاثیر محیط را بر رخدادهای تاریخی و دستاوردهای بشری مورد کاوش قرار داد.
سرزمین آذربایجان به عنوان بخش مهم و حیاتی در تاریخ سرشار ازفرازو نشیب خود همواره نقشی مهم وچشمگیر درتحولات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ایران داشته است. بنا بر سنگ نبشه ها و دیگر منابع تاریخی، بخشی از سرزمین ماد بزرگ بود و در واپسین سال های فرمانروایی هخامنشیان، آتروپات ساتراپ یا فرمانروای آنجا در برابر یورش اسکندر مقدونی ایستاد و از تسخیر آن به دست بیگانه جلوگیری کرد و خود حکومت مستقلی در آنجا برپا نمود که دست کم چهار سده پابرجا ماند و بدین سبب این منطقه به آتروپاتگان خوانده شد. تدریج براثر گذشت زمان این نام دگر شد و سرانجام به آذربایجان موسوم گردید.
در باره حدود و مرزهای آذربایجان نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد و بعضی حدود آن را از جنوب کوههای قفقاز تاسرزمین کاسسیها ( کرمانشاه و لرستان کنونی) ذکر کرده اند و برخی براین باورند که این سرزمین، آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان و بخشهایی از جمهوری ارمنستان را در بر گرفته بود.
رویکرد این گروه در اطلاق نام آذربایجان بر این مناطق به سبب هم سانیهای فرهنگی مردمان این سرزمینها و تعلق سیاسی قلمروآنها به ایران بود که در پی جنگهای ایران و روس میان بخشهایی از این منطقه جدایی افتاد. با این همه، گروه دیگری از مورخان و جغرافی دانان، منطقه آذربایجان را فقط شامل آذربایجان ایران امروزی میدانند و اطلاق این نام بر جمهوری آذربایجان را که در گذشته اران یاآلبانیا نام داشت، نادرست میخوانند.
این موضوع ها و مطالب مربوط به آذربایجان را آقای دکترداود قاسم پور با استناد بر منابع معتبر و رویکرد دانشنامه نویسی مطالعه وبررسی کرده و نتیجه پژوهش خود را در کتاب جغرافیای تاریخی آذربایجان آورده است.
این کتاب در دو بخش تدوین شده است. بخش اول زیر عنوان “جغرافیای طبیعی و سرزمینی آذربایجان” سه فصل را در بر گرفته است. در فصل اول “وجه تسمیه آذربایجان” به صورت مفصل مورد کنکاش قرار گرفته و در فصل دوم “جغرافیای سرزمینی آذربایجان” در دوره باستان و پس از اسلام ودوره معاصر تحقیق و بررسی شده است. فصل سوم به “جغرافیای طبیعی آذربایجان” اختصاص یافته است و درآن ژئومورفولوژی آذربایجان توضیح داده شده و کوهها و برجستگیهای طبیعی، رودها و منابع آبی و حوضههای آبی دریاچه ارومیه ودریای حزر معرفی شدهاند ومطالبی برای آشنایی خواننده با آب و هوای منطقه درج شده است.
بخش دوم زیر عنوان” تاریخ آدربایجان” این شش فصل را دربرگرفته است: آذربایجان در دوران پیش از اسلام، آذربایجان در قرون نخستین اسلامی، آذربایجان درقرون میانه، آذربایجان درعصرصفوی و افشار، آذربایجان در دوره قاجار و آذربایجان در دوره پهلوی.
این کتاب افزون بریادداشت دبیرمجموعه و مقدمه مولف، دارای چهار نقشه و نمایه اشخاص و اماکن می باشد.
کتاب جغرافیای تاریخی آذربایجان گذشته از آگاهی های فراوانی که در حوزه جغرافیای تاریخی در اختیار خواننده میگذارد، گونهای دیگر از تاریخ نویسی موسوم به تاریخ محلی است که محور اصلی آن بر خلاف دیگر گونههای تاریخ نویسی از جمله تاریخ عمومی، تک نگاری در باره مکانی خاص است که اطلاعات فراوان و با ارزشی درباره سیاست و اقتصاد و فرهنگ و زندگی اجتماعی مردمان یک ناحیه خاص ارائه میدهد. در حقیقت این نوع تاریخ نویسی نوعی اقلیم شناسی است که خوشبختانه در سالهای اخیر برجستگی ویژهای یافته و خود از منابع و مآخذ مهم به شمار میرود.
