موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
مؤسسه تاریخ و فرهنگ دیار کهن در ادامۀ برنامههای علمی و پژوهشی خود «همایش ملی بازتاب و پیامدهای مُعاهدات گلستان و ترکمانچای» را با مشارکت منطقه آزاد تجاری و صنعتی اَرس و همراهی انجمن ایرانی تاریخ، مؤسسه تاریخ معاصر ایران، سازمان اسناد وکتابخانه ملی، مرکز اسناد و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مؤسسه مهد آزادی، بنیاد مطالعات قفقاز، مؤسسه فرهنگی بینالمللی آران، دانشگاه آزاد اسلامی آذربایجان شرقی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر و دانشگاه آزاد اسلامی مرکز جلفا در تاریخ ۲۲ و ۲۳ آذر ماه در شهرستان جلفا برگزار نمود.
محورهای اصلی همایش عبارت بودند از :
نقش ایلات و عشایر در دفاع از مرزهای ایران، رسائل جهادیه و بررسیهای تاریخی، شهدای شاخص ایرانی در جنگهای روس با ایران، نقش عباس میرزا نایب السطنه در جنگهای روس با ایران، پیامدهای مُعاهدات گلستان و ترکمانچای (سیاسی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی(، بررسی مفاد مُعاهدات گلستان و ترکمانچای، تأثیر جنگهای روس با ایران بر ایجاد اندیشه نوگرایی در ایران، بازتاب مجاهدات و رشادتهای مدافعان میهن در ادبیات فارسی، منبع شناسی جنگهای ایران و روس. بخش ویژه همایش نیز به بررسی نقش منطقه اَرس در تاریخ ایران اختصاص داشت.
غبارروبی و گُل اَفشانی بر مزار شهدا
روز قبل از برگزاری همایش دبیر اجرایی همایش رحیم نیکبخت به همراه آقای ابراهیم نصیری نماینده وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی در سازمان منطقه آزاد ارس با امام جمعه محترم جلفا حجت الاسلام سنجری ملاقات کردند و اهداف و برنامههای همایش را تشریح نمودند و از ایشان برای حضو در مراسم دعوت به عمل آوردند.
صبح روز چهارشنبه ۲۲ آذرماه قبل از شروع مراسم افتتاحیه همایش، میهمانان و سخنرانان علمی برای ادای احترام به مقام شهدای منطقه جلفا بر سر مزار شهدای مرزبانی در نقطه صفر مزری حاضر شدند و با غبارروبی و نثار گل و قرائت فاتحه یاد شهدای مرزبان شهریور ۱۳۲۰ ش. را گرامی داشتند. سپس جمع حاضر بر مزار شهدای گمنام دفاع مقدس نیز حاضر شده و با قرائت فاتحه و نثار گل ادای احترام نمودند.
مراسم افتتاحیه همایش
مراسم افتتاحیه صبح روز چهار شنبه ۲۲ آذرماه در سالن حکیم ابوالقاسم نباتی واقع در سایت اداری سازمان منطقه تجاری اَرس با حضورتاریخپژوهان و محققان و اساتید دانشگاهی، مسئولین شهرستان، امام جمعه و فرماندهان مزربانی و نیرویهای نظامی و انتظامی با تلاوت قران مجید و اجرای سرود جمهوری اسلامی ایران آغاز گردید.
در ابتدای مراسم رحیم نیکبخت مدیر اجرایی همایش و مدیر مؤسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن طی سخنانی با خوشآمدگویی به حضار و میهمانان در خصوص فعالیتهای مؤسسه دیار کهن توضیحاتی ارائه داد و افزود: مؤسسه تاریخ و فرهنگ دیار فرهنگ کهن از بدو تأسیس در سال ۱۳۹۱ ش. فعالیت منسجم و هدفمندی در حوزه‌های مغفولماندۀ تاریخ و فرهنگ ایران و آذربایجان آغاز کرده است. این مؤسسه علمی و فرهنگی با مشورت و همکاریِ محققان و پژوهشگران برجسته و صاحب‌نظر برنامه‌ای مدون و هدفمند برای بررسی تحولات تاریخ آذربایجان تدوین کرده است. برگزاری نخستین همایش نشست تخصصی بزرگداشت ستارخان سردار ملی ایران در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نخستین گام قابل توجه مؤسسه در بررسی علمی و مستند تاریخ آذربایجان در بستر هویت و فرهنگ ایرانی بود.
وی ادامه داد: برگزاری همایش ملی مشروطیت آذربایجان از دارالسلطنه تبریز تا مراغه در تهران و تبریز در سال ۱۳۹۴ش. و در ادامه، برگزاری همایش ملی بزرگداشت شیخ محمد خیابانی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر گوشه‌ای دیگر از فعالیت این مؤسسه در راستای اهداف وطن دوستانهاش بود. به باور محققان معاصر ایران دو رشته جنگهای روسیه تزاری با ایران و پس از آن، انعقاد مُعاهدات تحمیلی گلستان و ترکمانچای فصل مهمی در تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود.
متأسفانه به رغم این اهمیت، تلاش شایسته و بایسته‌ای برای تبیین ابعاد و زوایای مختلف این واقعه و تبعات کوتاه و بلندمدت آن، در مراکز دانشگاهی صورت نگرفته است. تأسف‌بارتر آنکه گروه‌های تاریخ و مراکز پژوهشی متولی تاریخ و فرهنگ آذربایجان در این عرصه تلاش درخوری نکرده‌اند. این همایش علاوه بر توجه محورهای مدنظر اعلامی، در بخش ویژه نقش منطقه ارس در تاریخ ایران را با هدف روشن ساختن جایگاه این منطقه در نظر گرفت.
دبیر اجرایی همایش در پایان پیشنهاد داد با هماهنگی مراکز ذیربط اساتید تاریخ کشورهای جمهوری آذربایجان، نخجوان و ارمنستان که تا قبل از جنگهای روسیه با ایران بخشی از قلمرو ایران بودند به صورت رو در رو به بازخوانی تاریخ مشترک بپردازند.
در ادامه حجت الاسلام سنجری امام جمعه محترم جلفا طی سخنانی با عرض خوشآمدگویی اظهار داشت آنچه در عهدنامه گلستان و ترکمانچای به تاراج رفت غیر از خاک؛ غیرت، هویت و عزت نفسِ ایرانیان بود. وی با اشاره به پیآمدهای این قراردادها افزود آنچه در انقلاب اسلامی روی داد در حقیقت احیای هویت و عزت نفس به تاراج رفته در دو قرن گذشته بود .
دبیر علمی همایش دکتر مجتبی سلطانی احمدی سخنران بعدی مراسم افتتاحیه بود که به ارائه گزارش از روند اجرای مسائل علمی همایش پرداخت و افزود همزمانی برگزاری همایش ملی بازتاب و پیامدهای مُعاهدات گلستان و ترکمانچای با سالروز نجات آذربایجان از دست فرقه دموکرات شوروی را به فال نیک باید گرفت. وی ادامه داد استقبال خوبِ محققان و پژوهشگران مطالعات تاریخی موجب شد فرصت ارسال چکیده مقالات تمدید شود .در مهلت مقرر ۵۴ چکیدۀ مقاله به دبیرخانه علمی همایش ارسال شد که از این تعداد ۳۰ چکیده در بررسی کمیتۀ علمی برای چاپ در مجموعۀ چکیده مقالات مورد تصویب و تأیید قرار گرفت. در نگارش ۳۰ چکیده مقالات ۳۵ محقق مشارکت داشتند که از این تعداد ۱۱ نفر عضو هیأت علمی، ۸ نفر از دانشآموختگان و دانشجویان مقطع دکتری، ۸ نفر از دانشآموختگان و دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و ۸ نفر از نویسندگان و پژوهشگران مطرح کشورمان بودند. وی در پایان گفت امید است برگزاری این همایشِ علمی و پژوهشی در روشن ساختن برخی از وجوه بازتاب و پیامدهای مُعاهدات گلستان و ترکمانچای قدمی رو به جلو برداشته باشد.
سخنران ویژه همایش دکتر علیرضا بیگدلی دیپلمات ارشد وزارت امور خارجه بودند که سخنان خود را با موضوع راه ورسم همسایگی آغاز کردند. می گفت: افتخار دارم از طرف مرکز اسناد وزارت امور خارجه، برگزاری این همایش را به دست‌اندرکاران این همایش تبریک عرض نمایم. بنده سال‌ها افتخار داشتم تا سفیر ایران در جمهوری آذربایجان باشم. وی افزود: سیاست خارجی از همسایه شروع می‌شود، اما کشورهای همسایه باید علاوه بر همسایه بودن، به همسایگی توجه داشته باشند تا بر مشکلات غلبه کنند. بیگدلی گفت: آذربایجان و ارمنستان دو کشور همسایه هستند اما همسایگی ندارند و دیپلماسی باید همسایه بودن را به همسایگی تغییر دهد. همسایگی اصول و چارچوبی دارد، به خصوص کشوری مانند ایران که علاوه بر مرزهای جغرافیایی، از نظر فرهنگی نیز منطقۀ وسیعی را در بر می‌گیرد باید به اصول همسایگی پایبند باشد. بحث تاریخ بحث بسیار مهمی است و در ایجاد درک مشترک میان همسایگان نقش مهمی دارد.
دکتر بیگدلی در ادامه سخنان خود به نحوه و محل نگهداری متن اصلی مُعاهدات گلستان و ترکمانچای در وزارت خارجه پرداخت. پس از سخنرانی دکتر بیگدلی استاد سید مسعود نقیب شاعر و نویسنده شاخص به شعرخوانی در وصف شهدای گمنام پرداخت. سخنران دیگر بخشِ افتتاحیه آقای محمد بهمنی قاجار از نوادگان جوادخان گنجهای آخرین مرزدار ایرانی گنجه و مؤلف کتاب« مزرداران ایرانی گنجه» بود که به بیان نقش تاریخی خاندان جوادخان در مرزداری از سرحدات ایران در تاریخ پرداخت و در ادامه قصیدهای در وصف آذربایجان و نقش آن در دفاع از مرزهای ایران قرائت کرد. در پایان مراسم افتتاحیه رونمایی از چهار کتاب مرتبط با تاریخ آذربایجان برگزار شد. عناوین کتابهای عبارتند از مرزداران ایرانی گنجه؛ تألیف محمد بهمنی قاجار، پیدایش جمهوری آذربایجان؛ تألیف مسعود عرفانیان، ناگفتهها و ناشنیدههای تاریخ معاصر آذربایجان؛ تألیف مهندس سید مسعود پیمان و بررسی کتابهای درسی جمهوری آذربایجان به کوشش دکتر حسین احمدی. در پایان مراسم افتتاحیه تابلوی تصاویر کتابهای رونمایی شده توسط مؤلفان و میهمانان و مسئولین محترم به امضا رسید.
نشستهای علمی همایش
نشستها و سخنرانیهای علمی همایش در سه نشست در بعد از ظهر روز چهارشنبه و صبح روز پنجشنبه ادامه یافت. اداره نشست اول را دکتر محمد رضا کفاش جمشید ، دکتر علیرضا بیگدلی، دکتر اباالفضل حسنآبادی برعهده داشتند. در این نشست به ترتیب اساتید و محققان محترم ذیل سخنرانی کردند:
| دکترعطاءالله عبدی | نقش بازیگران محلی قفقاز در تحولات سیاسی قبل از قرارداد ترکمانچای |
| سید مسعود پیمان
|
بررسی تطبیقی نقش کشورهای استعمارگر در تحمیل مُعاهدات گلستان و ترکمانچای و سرکوبی نهضت جنگل |
| حسین دوستی | ارشاد المجاهدین: معرفی «رساله جهادیه» اثر عبدالکریم بن محمد صادق اهری |
| رسول پورزمانی | بررسی سطح روابطِ میان مردم ایران و قفقاز بعد از قرارداد ترکمانچای |
| دکتر منیژه صدری | مطالعات تاریخی- فرهنگی جلفا و اسناد عثمانی |
| احد علامی | اصلاحات عباس میرزا |
نشست دوم پس از اندکی استراحت و پذیرایی با مسئولیت دکتر مجتبی سلطانی احمدی، دکتر عطاءلله عبدی و دکتر رضا بیگدلو برگزار شد. در این نشست شش سخنرانی علمی توسط محققان محترم به شرح ذیل ارائه گردید:
| دکتر محمد رضاکفاش جمشید | پیامدهای مُعاهدات گلستان و ترکمانچای |
| دکتر رضا بیگدلو | پی‌جویی هویتی ایرانیان بعد از معاهدات گلستان و ترکمانچای |
| دکتر محمدامیر احمدزاده | قرارداد ترکمانچای؛ داغ ننگ ایرانیان و طرحِ اُفقی جدید در دیپلماسی |
| محمد طاهری خسرو شاهی | واکنش شاعران قاجار به جدایی قفقاز از ایران |
| محمدعلی بهمنی قاجار | جوادخان قاجار آخرین مرزبان ایران در گنجه |
| خانم ناهید عابدینی | تأثیر معاهده ترکمانچای بر اقتصاد تبریز «با نگاهی به تلاش‌های عباس میرزا» |
نشست سوم همایش روز پنجشنبه ۲۳ آذرماه ۱۳۹۶ از ساعت ۹:۰۰ تا ۱۲:۳۰ برگزار شد. در این نشست که در دو قسمت برپا شد. ادارۀ این نشست را دکتر علی ططری دبیر بخش ویژه همایش برعهده داشت در این قسمت چهار سخنرانی در محورهای همایش توسط محققان محترم به شرح ذیل ارائه گردید:
| جعفر خاشع | نقش قدرتهای خارجی در تحمیل قرار داد گلستان |
| دکتر غلامرضا درکتانیان | تحولات فرهنگی بعد از قرار داد ترکمانچای بررسی موردی روزنامه آذربایجان جزء لاینفک ایران |
| بهزاد محمدخانی | نقش ایلات وعشایر در دفاع از مزرهای ایران بررسی موردی ایل محمدخانی |
| مسعود کوهستانینژاد
|
راه آهن جلفا و نقش آن در تحولات آذربایجان بررسی اسنادی |
در ادامۀ نشست سوم بعد از استراحت کوتاهی ارائه مباحث علمی از سر گرفته شد. در این همایش علاوه بر محورهای مدّ نظر در خصوص بازتاب و پیامدهای مُعاهدات گلستان و ترکمانچای بخش ویژهای برای معرفی مراکز اسنادی کشور و نحوۀ استفاده از این اسناد در پژوهشهای تاریخی و فرهنگی جلفا با حضور مدیران مراکز اسنادی کشور طرح و بحث شد. از مدیران مراکز اسنادی کشور که در این همایش حضور و به ارائه مطالب پرداختند میتوان به دکتر اباالفضل حسنآبادی مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، جناب دکتر رضا قریبی معاون مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، جناب دکتر علی ططری مدیر مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی اشاره کرد. اداره نشست پایانی را آقای دکتر بیگدلی، دکتر غلامرضا درکتانیان، و دکتر اباالفضل حسن آبادی برعهده داشتند. مباحث علمی مطروحه در ادامۀ نشست سوم به شرح ذیل بود:
| دکتر علی ططری | کاربرد اسناد مجلس شورای اسلامی در مطالعات تاریخی جلفا |
| مسعود عرفانیان | معاهده ترکمانچای، پلی استوار در گریز از حقایقنگاری به وارونهنگاری |
| دکتر رضا قریبی | مؤسسه تاریخ معاصر ایران و مطالعات تاریخی |
| دکتر ابوالفضل حسن آبادی | اهمیت منشآت در بررسی جنگهای دوره دوم ایران و روس و معرفی منشات جدید |
| اباالفضل ماهی | معرفی چند شخصیت گمنام در جنگهای روسیه علیه ایران |
در پایان نشست سوم آقای دکتر علیرضا بیگدلی به جمعبندی مطالب ارائه شده پرداخت و به بیان مؤلفههای حُسن همجواری پرداخت و ابراز امیداوری نمود که تداومِ برگزاری اینگونه نشستها بتواند در تبیین تاریخ بیتحریف در میان جوانان و دانشجویان مؤثر باشد. دبیر اجرایی همایش رحیم نیکبخت هم در پایان با تشکر از حضور اساتید و میهمانان محترم همایش و مسئولین محترم منطقه آزاد تجاری اَرس خواستار برگزاری نشستهای علمی رو در رو با اساتید دانشگاههای جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان شد.
