روابط عمومی موسسه تاریخ و فرهنگ دیار کهن
ملی و ملیگرایی از واژههایی است که متأسفانه در تاریخ معاصر ایران از سوی کسانی و یا گروههایی به کار رفته است که گرایش ناسیونالیستی افراطی داشته و یادآور تفاخر نژادی، باستانگرایی و اسلامستیزی است. اگر واژه «ملی» را نه در معنی متداول بلکه در معنی اصلی به معنی مردمی و چیزی که تعلق به همه مردم دارد معنا کنیم کلیه مبارزاتی را که در تاریخ معاصر ایران صورت گرفته است میتوان حرکتهای مردمی و ملی نامید؛ حرکتهایی که از تجلی یک کلیت و روح منسجم و پویا «هویت ملی» حکایت دارد.
هویت واژهای است که مفهومی گسترده را شامل میشود. در تعاریف لغوی آن آمده است: آنچه موجب شناسایی و تمایز یک فرد از افراد دیگر شود . هویت، کیستی و چیستی افراد هم معنی شده است. در تعریفی دیگر هویت هم واجد یک وضعیت اشتراک، ثبات و تشابه است و هم دارای استمرار تاریخی که از نیاز انسان به شناخته شدن سرچشمه میگیرد. هویت دو سطح فردی و اجتماعی دارد.
هویت ملی از سازههایی مهم شکل گرفته است: نخست محل و سرزمین جغرافیایی، عامل مهم دیگر هویتساز زمان و گذشت آن (تاریخ) میباشد و عامل سرنوشتساز هویت فرهنگ است که مجموعهای از ارزشها، مذهب و سنتها، آداب و رسوم و میراث فرهنگی را در بر میگیرد. به سخن دیگر، هویت به معنی جهانبینی، ایدئولوژی، اعتقادات، هنجارها و ارزشهایی است که آمیخته با شخصیت فرهنگی انسانهاست و سبب شناخته شدن و متمایز شدن و متمایز کردن فرد از دیگران یا افراد یک جامعه از جوامع دیگری میشود.
هویت ملی ایرانی هم در فرآیند شکلگیری خود هم جغرافیا و مکان- فلات ایران- را داشته و هم استمرار تاریخی و مهمتر از همه هویت فرهنگی. جامعه ایرانی چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام جامعهای دینی بوده و مهمترین جلوه هویت ملی آن دین بوده است.
پذیرش اسلام توسط ایرانیان موجب شد اسلام بخش مهمی از هویت ملی ایرانیان گردد و گرایش ایرانیان به اهل بیت پیامبر (ع) و رسمیت یافتن تشیع در ایران در سال ۹۰۷ هجری قمری توسط شاه اسماعیل صفوی ویژگی دیگری به این هویت بخشید.
با رسمیت یافتن مذهب اهل بیت (ع) ایرانیان هویت ملی خود را در مقابل مهاجران عثمانی و اوزبک حفظ کردند. رمز بقا و ماندگاری ایران در برابر امواج سهمگین یورش بیگانگان اعم از روسی، انگلیسی و عثمانی در این هویت است.
با رسمیت یافتن تشیع و شکلگیری هویت جدید ایرانی علما و مراجع حافظان و پاسبانان آن میشوند و هر گاه جنبهای از هویت ملی ایرانیان مورد تعرض قرار میگیرد به دفاع از حریم و کیان اسلامی میپردازند. نکتهای که علما و مراجع را در دفاع از هویت ملی تقویت کرده است استقلال مرجعیت شیعه از حکومتها بوده و در مواقع لزوم مرجعیت شیعه ملجأ و پناهگاه مردم ستمدیده از استبداد داخلی و سلطه خارجی به شمار میرفت. دور دوم جنگهای روسیه علیه ایران، نهضت تنباکو، نهضت اسلامی عدالتخواهی، نهضت ملی کردن نفت، نهضت آیتالله العظمی بروجردی در مقابل بهائیت و… از جلوههای صیانت و دفاع از هویت ایرانی توسط مرجعیت شیعه به حساب میآید.
با مقدماتی که ذکر شد میتوان نتیجه گرفت مرجعیت شیعه نگهبان بیدار هویت ملی بوده است. ورود آنها به صحنه رویارویی با حکومت پهلوی هم از این منظر قابل بررسی است. در جریان مبارزه مراجع با سیاستهای مغایر قانون و شرع حکومت پهلوی، یکی از مراجع ویژگیهای بارزتری یافت و در ایام آغاز نهضت، رهبری و هدایت جریان را به دست گرفت و در کانون توجه مردم و مبارزان قرار گرفت. آیتالله حاجآقا روحالله موسویخمینی شخصیتی بود که در عصر ما پرچمدار صیانت از هویت اصیل مردم ایران گردید. تعرض به حریم مرجعیت و دستگیری ایشان در ۱۵ خرداد مردم سراسر ایران را در حمایت از وی به صحنه آورد و جلوهای دیگر از هویت ملی ایرانیان متجلی شد.
انتشار خبر دستگیری امام خمینی نه فقط قم، بلکه سراسر ایران را به جوش و خروش آورد. تبریز، شیراز، مشهد، یزد، اصفهان، تهران، ورامین، کاشان و دهها شهر دیگر را میتوان نام برد که هر یک به فراخور خود اعتراض نمودند؛ از تحصن در منزل علما، ارسال تلگراف، برپایی تظاهرات گرفته تا کفن پوشیدن و راهی تهران شدن و شهادت.
کوتاه سخن آنکه همچنانکه حضرت امام قیام ۱۵ خرداد را مبدأ تاریخ انقلاب اسلامی نام نهادهاند این قیام تجلی هویت ملی ایرانیان در تجلیل و حمایت از شخصیتی سترگ است که زبان گویای ملت ایران شده است.