حسین صدیقی محقق و نویسنده تاریخ انقلاب اسلامی
به مناسبت سالگرد ۱۷ دی ۱۳۱۴ و سالروز اصلاحات ارضی، مقاله ی سراسر توهینآمیزی در روزنامه اطلاعات با نام مستعار احمد رشیدی مطلق علیه امام خمینی نوشتهشد. در این مقاله قیام عظیم ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، توطئه استعمار سرخ (حزب توده) و سیاه (روحانیت) معرفی شده بود. نویسنده این مقاله امام خمینی را مردی ماجراجو، بیاعتقاد، وابسته به مراکز استعماری، و شهرتطلب توصیف کرده بود. و ایشان را به عنوان سید هندی معرفی نموده بود «که مدتی در هندوستان به سر برده و در آنجا با مراکز استعماری انگلیس ارتباطی داشته است».[۱]
به دنبال انتشار این مقاله در روزنامه اطلاعات، شهر قم حالتی غیرعادی به خود گرفت. بازار و بسیاری از مغازههای شهر تعطیل شد، صدها نفر از علما، فضلا و طلاب حوزه به همراه جمع کثیری از مردم به سوی منازل مراجع رفتند و از مراجع خواستند تا این اقدام توهینآمیز روزنامه اطلاعات را تقبیح نمایند و تعدادی از علما و مراجع قم در سخنرانیهای خود، به حمایت از امام و محکومیت اهانت به ساحت ایشان پرداختند. در روز ۱۹ دی ماه شهر قم نسبت به این اهانت به کلی تعطیل شد و اعتراضات شکل گستردهای و خشونتآمیز به خود گرفت. شعار مرگ بر شاه و درود بر خمینی بتشکن در سرتاسر فضای قم طنینافکن شده بود که با برخورد مأموران، دست کم ۵ نفر به شهادت رسیده و دهها تن زخمی شدند.[۲]
چهل روز بعد مردم شجاع و روحانیون مبارز تبریز با صلاحدید آیتالله قاضی طباطبایی تصمیم گرفتند که مراسم اربعین شهدای قیام ۱۹ دی مردم قم را در مسجد قزلی «حاجی میرزا یوسف» برگزار کنند. [۳]به همین مناسبت اطلاعیهای از سوی ۱۱ تن از علمای مبارز تبریز، سید محمدعلی قاضی طباطبائی، سید حسن انگجی، جعفر الاشراقی، سید یوسف الهاشمی، عبدالحمید شربیانی، عبدالمجید واعظی، عبدالحسین غروی، کاظم دینوری و عبدالله سرابی صادر و از مردم خواستند که در مراسم مذکور شرکت نمایند.[۴] این اعلامیه در بیشر اماکن عمومی شهر نصب گردید.
یکی دیگر از این اعلامیهها با عنوان «آذربایجان به پا میخیزد» بود که در شهر تو زیع گردید. آقای شریعتمداری به همین مناسبت اعلامیهای منتشر کرد که آن نیز در سطح وسیعی پخش شد. در اعلامیه روحانیان تبریز ۲۹ بهمن روز عزای عمومی و در اطلاعیه آقای شریعتمداری این روز تعطیل عمومی اعلام شده بود. «تلفیق میان تعطیلی و عزا قضیه را بسیار تشدید کرد».[۵]
در پی فراخوان علمای مبارز تبریز از صبح همان روز بازار، مغازهها و اماکن تعطیل شده و مردم جهت شرکت در مجلس ختم به طرف مسجد قزلی (حاج میرزا یوسف) به راه افتادند.[۶]
ساعت ۹ صبح بود که مردم در مقابل مسجد اجتماع نموده و نیروهای انتظامی به فرماندهی سرگرد مقصود حقشناس رئیس کلانتری ۶ تبریز، به مردم اعلام میکند که متفرق شوند، اما مردم توجهی به اخطارهای او نمیکنند. در همین اثنا درِ مسجد توسط حقشناس بسته شد و توسط وی به مسجد اهانت شد.[۷] تعدادی از جوانان به طرف سرگرد حقشناس حرکت میکنند و از او میخواهند تا درب مسجد جهت برگزاری مراسم باز شود. هیچکس به فریادهای «پراکنده شوید!» او توجهی نمیکند و او با لحن تند و زشتی خطاب به جوانان میگوید: «نمیشود! در این طویله باید بسته بماند!» با سخنان توهینآمیز او مردم به حرکت درآمدند، درگیری آغاز شد. نیروهای شهربانی شروع به تیراندازی کردند. اولین شهید آن روز «شهید محمد تجلا» بود که توسط مأمورین شهربانی به شهادت رسید.
مردم خشمگین جنازه خونآلود شهید را برداشته و در خیابانها با شعار مرگ بر شاه و درود بر خمینی به حرکت درآمدند. قیام آغاز شد و شعار «زندهباد خمینی» به اوج رسید. جمعیت به طرف افراد پلیس هجوم بردند و ماشینهای پلیس را آتش زدند.
در مدت کوتاهی تمام شهر به قیام برخاست. در این درگیری مردم خشمگین تمام اماکن مظاهر رژیم، بانکهای صادرات، سینماها، مشروبفروشیها، کاخ جوانان، دفاتر حزب رستاخیز و ادارات را مورد حمله قرار دادند. شهر به کلی از دست نیروهای انتظامی خارج شده بود که ارتش وارد صحنه شده و مردم، هدف رگبار گلوله قرار گرفتند، تعدادی مجروح و جمعی به شهادت رسیدند و از طرف مقامات رژیم در شهر حکومت نظامی برقرار گشت. [۸]
در این قیام ۱۴ نفر شهید، ۱۱۸ نفر مجروح، ۵۸۱ نفر دستگیر،[۹] ۴ سینما، ۲ هتل، ۳ دستگاه تانک و تعدادی اتومبیل شخصی به آتش کشیده شدند.[۱۰]
بعد از حادثه خونبار تبریز شاه هیئتی را به ریاست ارتشبد شفقت (استاندار جدید آذربایجان شرقی) مأمور رسیدگی به اوضاع شهر کرد. هیئت اعزامی با علمای تبریز دیدار کرد و قول داد که مأموران دولتی را تنبیه کند. پس از گزارش هیئت اعزامی، به دستور شاه مقامات محلی استان آذربایجان شرقی از کار برکنار شدند اما این جابهجایها هیچگونه تأثیری در آرامش اوضاع عمومی تبریز نداشت.
حضرت امام خمینی به مناسبت قیام حماسهآفرینان تبریز در هشتم اسفند ۱۳۵۶ پیامی خطاب به اهالی آذربایجان صادر نمودند: سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز!. .. درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با «فریاد مرگ بر شاه» خط بطلان بر خرافهگوییهای او کشیدند! امام خمینی به مردم تبریز تسلیت دادند من نمیدانم به چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبتکشیده تسلیت بگویم؛ با چه بیان این قتلعامهای پیدرپی را محکوم کنم. من از مقدار جنایات و عدد مقتولین و مجروحین اطلاع صحیح ندارم ولی از بوقهای تبلیغاتی معلوم میشود که جنایتها پیش از تصور ما است.
امام خمینی به مردم نوید پیروزی دادند من به شما اهالی معظم آذربایجان نوید میدهم، نوید پیروزی نهایی. حضرت امام پیشگامی مردم آذربایجان را یادآور شدند که : شما آذربایجانیان غیور بودید که در صدر مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمهدادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور به پا خاستید و فداکاری کردید». امام خمینی افزودند: «به خواست خداوند قهار، اکنون در تمام کشور صدای ضدشاهی و ضدرژیمی بلند است و بلندتر خواهد شد.
امام خمینی با اشاره به هدایت مبارزات توسط روحانیون گفتند: «پرچم اسلام بر دوش روحانیون ارجمند برای انتقال از این ضحاک زمان به اهتراز درآمد و ملت اسلام یکدل و یکجهت به پاس مکتب حیاتبخش قرآن، آثار این رژیم ضداسلامی و مروّج زردشتی را محو خواهد کرد. الیس الصبح بقریب؟!»
معظمله به مردم آذربایجان اطمینان دادند «که در این راه حق و استقلال و آزادیطلبی و در حمایت از قرآن کریم تنها نیستند.» و قیام آنها مورد حمایت «شهرهای بزرگ چون شیراز، اصفهان، اهواز و دیگر شهرها و مقدم از همه قم مرکز روحانیت و پایگاه حضرت صادق ـ سلامالله علیها ـ و تهران بزرگ» قرار خواهد گرفت. ایشان به اعزام هیئت رژیم به آذربایجان اشاره کرده و فرمودند: «از قرار مسموع هیئتی از دستگاه به آذربایجان آمده است که بیخبری شاه را از این جنایات اعلام کند و آن کسی که احتمال آن را بدهد کیست جز سازمانیها [ساواکیها] لذا هیچکسی نباید باور کند».[۱۱]
متن پیام امام خمینی چنین است:
«بسم اللَّه الرحمن الرحیم
۱۹ربیع الاول ۹۸
سلام بر اهالى شجاع و متدین آذربایجان عزیز! درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز! درود بر مردانى که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوى قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر گزافهگوییهاى او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز، که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوهگویانى زدند که با بوقهاى تبلیغاتى انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صددرصد مخالف است «انقلاب سفید شاه و ملت» مىنامند و این نوکر اجانب و خودباخته مستعمِرین را نجاتدهنده کشور مىشمارند.
مردَکى نجاتدهنده کشور است که مخازن بزرگ ثروت این ملت مظلوم را دو دستى تقدیم اجانب نموده، و آن پول ناچیز را که مىگیرد تقدیم مىکند و در مقابل، آهنپارههایى مىگیرد که هیچ دردى از ملت دوا نمىکند! آن شخصی نجاتدهنده است که با مصونیتدادن اتباع اجانب، کشور را از حیثیت ساقط و به شکل مستعمره عقبافتاده درآورده است! مردَکى حافظ آزادى ملت است که در سرتاسر کشور، احدى را حق یک کلمه حقگویى و انتقاد نمىدهد و پلیس ننگیناش بر سر این ملت مظلوم سایه افکنده! شاهى عدالتگستر است که در هر چند گاهى، با قتل عام، ملتى را به عزا مىنشاند!
من نمىدانم با چه زبانى به اهالى محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده تسلیت بگویم؛ با چه بیان این قتل عامهاى پىدرپى را محکوم کنم. من از مقدار جنایات و عدد مقتولین و مجروحین اطلاع صحیح ندارم ولى از بوقهاى تبلیغاتى معلوم مىشود که جنایتها بیش از تصور ما است. با این وصف، شاه افراد پلیس را که به قتل عام به دلخواه او دست نزدهاند به محاکمه مىخواهد بکشد. خاطره بسیار أسفانگیز قم هنوز ما را در رنج داشت که فاجعه بسیار ناگوار تبریز پیش آمد که هر مسلمى را رنج داد و ما را به سوگ نشاند.
من به شما اهالى معظم آذربایجان نوید مىدهم، نوید پیروزى نهایى. شما آذربایجانیان غیور بودید که در صدر مشروطیت براى کوبیدن استبداد و خاتمهدادن به خودکامگى و خودسرى سلاطین جور به پا خاستید و فداکارى کردید. استبداد محمدرضا خان پهلوى و پدر روسیاهش روى سلاطین مستبد را سفید کرد. تاریخ ایران به یاد ندارد این چنین سفاکى و قتل عام پىدرپى را که به دست این یاغى سفاک انجام مىگیرد. تاریخ مشروطیت به یاد ندارد این چنین مجلس سنا و شورا را که اهالى محترم متدین آذربایجان را مشتى اوباش و بىدین معرفى کنند؛ از مجلسى که دستنشانده شاه است بیش از این توقع نیست. اکنون بعد از آن همه کشتار و جنایات تبریز و آن همه خونخواریهاى شاه، مشتى سازمانى ]ساواکی[ را با کارگران مجبور با سرنیزه، در گوشه و کنار کشور به راه انداخته تا با عربدهکشیدن و به نفع دستگاه جنایت و خیانت تظاهرات به راه انداختن، مىخواهند لکههاى ننگ را از سر و صورت این مستبد خونخوار شستشو کنند؛ غافل از آنکه با آب زمزم و کوثر هم محو نخواهد شد. تاریخ، رنجهاى ملت و ستمکارى و جنایات این پدر و پسر را ضبط کرده و در فرصتى منتشر خواهد کرد.
من الآن که مشغول نوشتن این غمنامه هستم، نمىدانم که به برادران عزیز تبریزى ما چه مىگذرد. آیا شاه به جنایات خود ـ و لو موقتاً ـ خاتمه داده است یا نه؟ آیا مىخواهد
پس از آن قتل عام، بازماندگان را چنان سرکوبى کند که نفسها قطع شود؟ لکن باید بداند که دیر شده؛ ملت ایران راه خود را یافته و از پاى نمىنشیند تا جنایتکاران را به جاى خود بنشاند و انتقام خود و پدران خود را از این دودمان سفاک بگیرد.
با خواست خداوند قهار، اکنون در تمام کشور صداهاى ضد شاهى و ضد رژیمى بلند است، و بلندتر خواهد شد؛ و پرچم اسلام بر دوش روحانیون ارجمند، براى انتقام از این ضحاک زمان، به اهتزاز خواهد درآمد؛ و ملت اسلام ـ یکدل و یکجهت ـ به پاس از مکتب حیاتبخش قرآن، آثار این رژیم ضد اسلامى و مروّج زرتشتى را محو خواهد کرد.أَلَیْسَ الصُّبْحُ بِقَریبٍ؟!
اهالى معظم و عزیز آذربایجان ـ ایّدهم اللَّه تعالى ـ بدانند که در این راه حق و استقلال و آزادىطلبى و در حمایت از قرآن کریم تنها نیستند؛ شهرهاى بزرگ چون شیراز، اصفهان، اهواز و دیگر شهرها و مُقدم از همه قم مرکز روحانیت و پایگاه حضرت صادق ـ سلام اللَّه علیه ـ و تهران بزرگ با آنها همصدا و هممقصد، و همه و همه در بیزارى از دودمان پلید پهلوى شریک شمایند. امروز شعارها در کوچه و برزن هر شهر و هر ده، «مرگ بر شاه» است و هرچه عمال کثیف کوشش مىکنند که جنایات را از مرکز اصلى که شاه است منحرف و به دولت یا مأموران متوجه کنند، کسى نیست که باور کند.
عجب آنکه از قرار مسموع هیئتى از دستگاه به آذربایجان آمده است که بیخبرى شاه را از این جنایات اعلام کند و آن کس که احتمال آن را بدهد کیست جز سازمانیها و اعضاى مجلسین که آنها هم احتمال نمىدهند و تظاهر به خلاف مىکنند.
از خداوند تعالى اصلاح امور مسلمین و رفع شرّ اشرار و محو آثار این دودمان را خواهانم. والسلام علیکم و رحمه اللَّه.
روحاللَّه الموسوی الخمینى»[۱۲]
حضرت امام همچنین مقارن با چهلم شهدای ۲۹ بهمن تبریز پیامی خطاب به ملت ایران صادر نمودند که در آن آمده است: «با فرا رسیدن اربعین مقتولین مظلوم تبریز غمهاى ملت غیرتمند تجدید مىشود. ملت مظلوم ایران باید در هر چند صباحى پرچمهاى سیاه افراشته کنند و در سوگ بنشینند براى جوانان عزیز و عزیزان اسلام که به دست عمال آمریکا و به امر شاه در خاک و خون کشیده شدند. و هنوز چشمها گریان و دلها بریان است…». امام در این پیام از ملت ایران خواستند که به خاطر «… مصیبت بزرگى را که بر برادران تبریزى ما وارد شد، اربعین آن را در سوگ هستیم، و ملت ایران نیز در آن روزبا عزاى عمومى خود به ملتهاى آزاد جهان بفهمانند که ما با چه شرایطى زندگى مىکنیم». [۱۳]
آیتالله خامنهای در بیاناتی که در دیدار با مردم آذربایجان ایراد فرمودند ضمن تجلیل از این حرکت انقلابی، مبتکرانه و تأثیرگذار مردم هشیار و وفادار آذربایجان و تبریز فرمودند: «آن کسانی که این حادثه را بهوجود آوردند، خواستند نگذارند این حادثه زنده بماند، باید فراموش بشود؛ ناگهان از یک نقطه دوردست از قم، یعنی از تبریز، مردم به پا میخیزند و آن حادثه قم را زنده نگه میدارند. اینجور نبود که چهلم [حادثه نوزدهم دی] را خود مردم قم بگیرند، تبریز گرفت. دستگاه جبّار و طاغوت، متوحّش شد، عکسالعمل ناشیانهای در مقابل مردم تبریز انجام داد، عدّهای شهید شدند. تبلیغاتی که آن روز کردند، تبلیغات بسیار ناشیانه و غلطی بود؛ خواستند ماستمالی کنند. قضیّه گذشت، چهلم مردم تبریز را مردم یزد به پا داشتند. ببینید، این پیوستگیِ بخشهای مختلف کشور [است]؛ بعد این تسلسل راه افتاد. مبتکر شماها بودید در اقامه اربعینهای شهیدان انقلاب، بعد این جریان به راه افتاد؛ یزد و شیراز و بوشهر و بقیّه نقاط کشور».[۱۴]
ایشان همچنین قیام تاریخی ۲۹ بهمن مردم تبریز، را دارای درسها و عبرتهای متعدد دانستند و اولین درس قیام ۲۹ بهمن، را «نمایش ویژگیها و خصلتهای برجسته مردم تبریز و آذربایجان» غنوان نمودند.
رهبر انقلاب اسلامی خاطرنشان کردند: ایمان عمیق دینی، غیرت دینی، شجاعت، موقعشناسی و اقدام بههنگام، پیشرو و صفشکن بودن، و انجام کارهای نوآورانه در راه اهداف، خصلتهای برجسته مردم تبریز و آذربایجان است، که حادثه ۲۹ بهمن آنها را مجسم کرد.
حضرت آیتالله خامنهای، دومین درس قیام ۲۹ بهمن را، «نشان دادن پیوستگی و ارتباط بخشها و اقوام مختلف کشور» برشمردند و گفتند: اقوام مختلف ایرانی، به واسطه حاکمیت ایران اسلامی، در زیر پرچم اسلام و نام زیبای ایران قرار گرفتهاند و همه دارای پیوستگی و اتصال با یکدیگر هستند و این، همان نقطهای است که بدخواهان ملت ایران، بر روی آن متمرکز شدهاند و میخواهند اقوام ایرانی را مقابل هم قرار دهند.
ایشان همه مردم و مسئولان را به هشیاری در قبال این موضوع فراخواندند و خاطرنشان کردند: هیچگاه نباید پیام اتحاد و همدلی و همگامی قیام ۲۹ بهمن از یاد برود.
آیتالله خامنهای، «معجزه اراده ملت» را پیام سوم قیام ۲۹ بهمن تبریز دانستند و تأکید کردند: این قیام نشان داد که هیچ مانع و قدرت بزرگی نمیتواند در مقابل اراده راسخ یک ملت، مقاومت کند.[۱۵] رهبر انقلاب اسلامی به دو ویژگی ممتاز مردم آذربایجان و تبریز اشاره کردند و فرمودند: «مردم تبریز همواره آغازکننده بوده و ابتکار عمل را در دست داشتهاند و قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ نیز از همین موارد بود، زیرا اگر مردم تبریز این کار بزرگ را انجام نمیدادند، سلسله اربعینها در کشور ایجاد نمیشد.
ایشان با اشاره به استمرار این ویژگیها در مردم آذربایجان و تبریز افزودند: امروز هم جوانهای عزیز تبریز که نه امام، نه دفاع مقدس و نه باکریها را دیدهاند، با همان استقامت و بصیرتی در صحنه حاضر میشوند که جوان تبریزی در ۲۹ بهمن سال ۵۶ در میدان حاضر شد».[۱۶]
حضرت آیتالله خامنهای همچنین در دیدار مردم آذربایجانشرقی در ۲۸ بهمن ماه سال ۱۳۸۶ با اشاره به اینکه خاطره مجاهدت آزادمنشانه و هشیارانه مردم آذربایجان از حافظه ملت ایران پاک نخواهد شد و ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ یکى از این خاطرههاست، عنوان کردند: شما در شناسنامه تاریخى خودتان چه در دوران تاریخ گذشته، چه در دوران بعد از انقلاب، چه در دوران جنگ تحمیلى و چه تا امروز از اینگونه حوادث بسیار داشتهاید. البته تاریخ سرتاپا افتخار مردم عزیز آذربایجان در یک نقاطى اوج میگیرد که یکى از این نقاط همین ۲۹ بهمن است…
ایشان افزودند: «اگر بخواهیم این حادثه را برگردانیم بر روى روحیات مردم و خصوصیات مردم آذربایجان، نتیجه این میشود که این مردم هم شور و هیجان دارند، هم شعور و هوشیارى سطح بالا دارند؛ میدانند چه کارى اهمیت دارد و کى اهمیت دارد؛ هم شجاعت و غیرت کافى دارند که این کار را ولو بسیار خطر داشته باشد، انجام بدهند؛ مردمى هستند بیدار، بیدار؛ بیدارى که شما شعارش را میدهید؛ بنده با همه وجود این شعار را قبول دارم، از سالها قبل هم گفتهام. من در مقابل شعار شما به عنوان تصدیق این حرفها عرض میکنم: آذربایجان اویاخسان، انقلابا دایاخسان».[۱۷]
[۱]. روزنامه اطلاعات، ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، ص۷
[۲]. علی شیرخانی، حماسهی ۱۹ بهمن ۱۳۵۶ قم، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۱۹٫
[۳] علی شیرخانی، حماسه ۲۹ بهمن تبریز، (خاطرات حجت الاسلام نجفزاده)، تهران، مرکر اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ص۱۷
[۴]. همان، ص۲۲۸٫
[۵] . هدایتالله بهبودی، تبریز در انقلاب، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵، ص۲۰
[۶]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج۳، ص۳۳
- ۳٫ حماسه ۲۹ بهمن تبریز، پیشین، خاطرات حجتالاسلام نجفزاده، ص۱۸
[۸] -حماسه ۲۹ بهمن تبریز،صفحات متعدد
[۹]. بهبودی، پیشین، صص۲۳۹- ۲۴۵
[۱۰]. ر. ک به روزنامههای کیهان ۷/۱۲/۱۳۵۶و روزنامه اطلاعات ۳۰/۱۱/۱۳۵۶
[۱۲]. صحیفه امام، ج ۳، صص ۳۵۳-۳۵۵٫تصویر دست خط امام خمینی در ضمیمه کتاب درج شده است.
[۱۳]. صحیفه امام، ج۳، ص ۳۵۹-۳۶۲ .
[۱۴] . بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردم آذربایجان به مناسبت قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز ۲۸/۱۱/۹۲
[۱۵]. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردم آذربایجان به مناسبت قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز ۲۸/۱۱/۹۲
[۱۶] . همان
[۱۷] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اقشار مختلف مردم آذربایجان به مناسبت روز ۲۹ بهمن ۲۸/۱۱/۸۶