موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
در اران و شهرهای آن از جمله در شمخور آثار باستانی فراوان کشف شده و در گنجه نیز بناهای تاریخی بسیاری وجود دارد. این آثار باستانی و کشفیات نشان‌دهنده حضور ایرانیان در این منطقه است. از جمله آثار به‌دست‌آمده همان‌طور که در این کتاب نیز اشاره گردیده است، می‌توان از کشفیات منطفه شمخور (شمکیر) نام برد. «در سال ۱۳۸۶ خورشیدی آثار باستانی زیادی مربوط به دوره هخامنشی در شمکیر یا شمخور به دست آمده، این شهر در ۳۶۷ کیلومتری غرب باکو می‌باشد. (۴۰ کیلومتری شهر گنجه) گروهی از باستان‌شناسان جمهوری آذربایجان، آلمان و گرجستان در جریان عملیات مشترک باستان‌شناسی در این منطقه بقایای تعدادی واحدهای مسکونی دوره هخامنشی را از دل خاک بیرون می‌آورند. طی این عملیات بقایای یک بنای تاریخی با قدمت بیش از ۲۵۰۰ سال دارای یک تالار بزرگ به مساحت یکصد مترمربع و چند اتاق کوچک‌تر در اطراف آن کشف شده است. کشف بقایای این بنای تاریخی نشان می‌دهد که منطقه مذکور یکی از مراکز و مقرّهای بزرگ حکومت هخامنشی در منطقه قفقاز بوده است».
اهمیت کشف این آثار باستانیِ چند هزار ساله با توجه به فاصله ۴۰ کیلومتری شهر شمکور با گنجه و گستردگی آثار باستانی این منطقه، خود نشان‌دهنده صبغه تاریخی و باستانی این منطقه از جمله شهر گنجه است. حمدالله مستوفی نیز در مقاله سوم کتاب نزهه‌القلوب که در سال ۷۴۰ هجری نوشته از فاصله بسیار نزدیک شمکور که در آن هنگام خراب و ویران بوده است با شهر گنجه یاد کرده و نوشته است: «فاصله گنجه تا شمکور که اکنون خراب است، دو فرسنگ است». (حمدالله مستوفی، ۱۳۶۲: صفحه ۱۸۱)
آخرین اکتشافات از منطقه اران نشانه آن است که یک شهر باستانی در محدوده شهر گنجه کشف شده است و کشف این آثار قدمت شهر گنجه را به دوران باستانی می‌رساند. اخبار مربوط به کشف این آثار حاکی از آن است که «نام این شهر باستانی که در اراضی شهر گنجه به دست آمده است، «لاسو» بوده است. براساس این گزارش در اوایل قرون وسطی،[۱] شهر گنجه در همین منطقه لاسو واقع بوده است و در دو قرن پیش از میلاد نام منطقه لاسو یعنی همان شهر گنجه در نقشه رومی‌ها ذکر شده است. بنا به این گزارش تا به حال باستان‌شناسان در مورد تاریخ شهر گنجه این‌طور اظهار نموده‌اند که در قرون وسطی شهر گنجه در نزدیکی رودخانه این شهر بوده و در قرون قبل از آن نیز واقع در منطقه لاسو بوده است. این منطقه از سوی باستان‌شناسان هنوز تحقیق نشده، بنابراین گزارش تحقیقات باستان‌شناسی در این منطقه ادامه خواهد یافت». (خبرگزاری ترند)[۲]
«همچنین آثاری باستانی و منحصربه‌فرد در منطقه‌ای قدیمی از سرزمین تاریخی گنجه کشف شد. کارشناسان مؤسسه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی (آکادمی علوم جمهوری باکو) موفق به کشف یافته‌های باستانی و منحصربه‌فرد در سرزمین تاریخی گنجه شدند. به نقل از سایت خبری آکادمی علوم (جمهوری باکو)[۳] در این منطقه لوازم تزئینی متعدد، لوازم خانگی و سکه‌هایی(که شباهت بسیار به سکه‌های دوران مقدونی داشتند) متعلق به دوره‌های باستان کشف شده است. تمام این آثار باستانی در لایه‌های بیرونی سطح زمین و پس از طی مرحله‌ای کوتاه در حفار به دست آمدند.
گفتنی است این منطقه در سواحل شرقی رود گنجه مُشرف به بارگاه امامزاده شهر تاریخی گنجه قرار گرفته است.
همچنین آثار کشف‌شده در تابوت‌های سنگی در سال ۱۹۷۲ در بخش فضولی[۴] جمهوری آذربایجان، نشان‌دهنده اشیاء فلزی حاوی عناصر بارز هند ساسانی است. بخش اصلی مکشوفات را ظروف، تزئینات و اشیایی از برنز و نقره تشکیل می‌دادند». (اسماعیل‌زاده، ۱۳۷۹، همایش بین‌المللی جهان ایرانی و تورانی)
«لازم به ذکر است که آثار و بناهای باستانی دیگری که از شاهکارهای مهندسی و نظامی می‌باشد، در مناطق اران و شروان، دربند و سواحل دریای مازندران یا دریای سیاه می‌باشد که به دستور شاهنشاهان ساسانی، خسرو انوشیروان (۵۷۹ ـ ۵۳۱) و پدرش قباد (۵۳۱ ـ ۴۸۸) و یزدگرد دوم (۴۵۱ ـ ۴۳۸) ساخته شده بود.» (مینورسکی، ۱۳۷۵: صفحه ۲۰۴، ۱۹۹، ۱۶۰، ۱۲۸، ۲۸۰، ۲۷۹)
از آثار دوره اسلامی شهر گنجه می‌توان از مسجد تاتار و استحکاماتی از دوره شاه عباس بزرگ یاد کرد. «حاج سیاح که در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۷۶ قمری (۱۸۵۹) میلادی از گنجه دیدار کرده است، از میدان بزرگی که در گنجه است یاد کرده و می‌نویسد: «در محله شیعه‌نشین گنجه میدان بسیار وسیعی است شبیه میدان شاه اصفهان (میدان نقش جهان) اطراف آن دکاکین و کاروانسراست. مسجدی شاه عباس بنا کرده که به اطراف حجرات دارد و هنوز طلاب در آنجا مشغول تحصیل علوم دینیه می‌باشند(در سال ۱۲۷۶ قمری، ۱۸۵۹ میلادی. (۱۵۴ سال پیش) درخت‌های چنار و آب روان در آن میدان جاری است، علائم قدیمه که خوانین ساخته‌اند آنجا زیاد است.» (دولت‌آبادی، وبلاگ شهر براز)
«این بنا یکی از مهم‌ترین آثار معماری و تاریخی ایران در گنجه و از معدود یادمان‌های دوره صفوی در این شهر تاریخی است که در سال ۱۶۰۶ میلادی توس معمار (شیخ بهاءالدین) ساخته شده است.»[۵] (سایت یاران ایران)
«شیخ بهاءالدین، دانشمند و معمار نامی دوره صفوی بوده است. از سال ۱۹۶۷ شاخه‌ای از موزه هنرهای (جمهوری باکو) در این مسجد شروع به کار کرد. همچنین این مسجد مدرسه‌ای بود که در اواسط قرن بیستم تخریب شد که بیش از حد بزرگ بود.»
یکی دیگر از آثار تاریخی و فرهنگی گنجه مزار حکیم نظامی گنجوی است.
در مورد آرامگاه او و افراد مشهوری که از مقبره او بازدید کرده‌اند مطالب لازم مورد توجه قرار گرفته است و همان‌طور که در همین فصل اشاره شده ابتدا عسگر آقا آدی‌گوزل اُف، شهردار گنجه بعد از اتمام تحصیلات دانشگاهی‌اش گنبدی بر فراز آن ساخت و مزار حکیم نظامی گنجوی بعدها تعمیر و ساخته شد و اکنون یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر گنجه است.»
۱ ـ قرون وسطی به فاصله زمانی از سقوط امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی تا پایان امپراتوری روم شرقی در سال ۱۴۵۳ میلادی گفته می‌شود.
۱ ـ اظهارات عارف محمداف رئیس اداره باستان‌شناسی شهر گنجه به خبرگزاری ترند در مورد «کشف یک شهر باستانی قدیم از اراضی شهر گنجه»
۲ ـ در اصل خبر نام (آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان) آمده که نظر به اینکه به استناد مدارک متقن تاریخی، منطقه آذربایجان فقط در سواحل جنوبی رود ارس بوده و شمال رود ارس از دوران باستان از سرزمین‌های اران و شروان که حدود آنها در این کتاب مشخص شده است، بنابراین از ذکر نام مجعول آذربایجان به آن سوی ارس در این کتاب جداً خودداری شده است.(مؤلف)
۳ ـ بخش فضولی از نظر جغرافیای تاریخی جزء منطقه اران (قره‌باغ) قرار دارد و در همسایگی مرزهای ایران قرار دارد.
۱ ـ ناگفته نماند چندی پیش خبرهایی دال بر تصمیم رژیم باکو برای بستن این مسجد در پی تلاش برای زدودن نشانه‌های وابستگی سرزمین گنجه به ایران و فرهنگ ایرانی انتشار یافته است… رژیم مذکور به بهانه تعمیرات در نظر دارد که مسجد شاه عباس گنجه را تعطیل کند، که این امر موجب نگرانی شدید مردم این شهر شده است. (ن ک به وبلاگ یاران ایران). عکس مسجد گنجه پس از تعمیرات نشان‌دهنده آن است که کلیه کاشی‌کاریها و گنبد فیروزه‌ای آن و همچنین کتیبه‌های مسجد برداشته شده و تخریب گردیده است.
