آثار باستانی و تاریخ اران و گنجه

در اران و شهرهای آن از جمله در شمخور آثار باستانی فراوان کشف شده و در گنجه نیز بناهای تاریخی بسیاری وجود دارد. این آثار باستانی و کشفیات نشان‌دهنده حضور ایرانیان در این منطقه است. از جمله آثار به‌دست‌آمده همان‌طور که در این کتاب نیز اشاره گردیده است، می‌توان از کشفیات منطفه شمخور (شمکیر) نام برد. «در سال 1386 خورشیدی آثار باستانی زیادی مربوط به دوره هخامنشی در شمکیر یا شمخور به دست آمده، این شهر در 367 کیلومتری غرب باکو می‌باشد. (40 کیلومتری شهر گنجه) گروهی از باستان‌شناسان جمهوری آذربایجان، آلمان و گرجستان در جریان عملیات مشترک باستان‌شناسی در این منطقه بقایای تعدادی واحدهای مسکونی دوره هخامنشی را از دل خاک بیرون می‌آورند. طی این عملیات بقایای یک بنای تاریخی با قدمت بیش از 2500 سال دارای یک تالار بزرگ به مساحت یکصد مترمربع و چند اتاق کوچک‌تر در اطراف آن کشف شده است. کشف بقایای این بنای تاریخی نشان می‌دهد که منطقه مذکور یکی از مراکز و مقرّهای بزرگ حکومت هخامنشی در منطقه قفقاز بوده است».

اهمیت کشف این آثار باستانیِ چند هزار ساله با توجه به فاصله 40 کیلومتری شهر شمکور با گنجه و گستردگی آثار باستانی این منطقه، خود نشان‌دهنده صبغه تاریخی و باستانی این منطقه از جمله شهر گنجه است. حمدالله مستوفی نیز در مقاله سوم کتاب نزهه‌القلوب که در سال 740 هجری نوشته از فاصله بسیار نزدیک شمکور که در آن هنگام خراب و ویران بوده است با شهر گنجه یاد کرده و نوشته است: «فاصله گنجه تا شمکور که اکنون خراب است، دو فرسنگ است». (حمدالله مستوفی، 1362: صفحه 181)

آخرین اکتشافات از منطقه اران نشانه آن است که یک شهر باستانی در محدوده شهر گنجه کشف شده است و کشف این آثار قدمت شهر گنجه را به دوران باستانی می‌رساند. اخبار مربوط به کشف این آثار حاکی از آن است که «نام این شهر باستانی که در اراضی شهر گنجه به دست آمده است، «لاسو» بوده است. براساس این گزارش در اوایل قرون وسطی،[1] شهر گنجه در همین منطقه لاسو واقع بوده است و در دو قرن پیش از میلاد نام منطقه لاسو یعنی همان شهر گنجه در نقشه رومی‌ها ذکر شده است. بنا به این گزارش تا به حال باستان‌شناسان در مورد تاریخ شهر گنجه این‌طور اظهار نموده‌اند که در قرون وسطی شهر گنجه در نزدیکی رودخانه‌ این شهر بوده و در قرون قبل از آن نیز واقع در منطقه لاسو بوده است. این منطقه از سوی باستان‌شناسان هنوز تحقیق نشده، بنابراین گزارش تحقیقات باستان‌شناسی در این منطقه ادامه خواهد یافت». (خبرگزاری ترند)[2]

«همچنین آثاری باستانی و منحصربه‌فرد در منطقه‌ای قدیمی از سرزمین تاریخی گنجه کشف شد. کارشناسان مؤسسه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی (آکادمی علوم جمهوری باکو) موفق به کشف یافته‌های باستانی و منحصربه‌فرد در سرزمین تاریخی گنجه شدند. به نقل از سایت خبری آکادمی علوم (جمهوری باکو)[3] در این منطقه لوازم تزئینی متعدد، لوازم خانگی و سکه‌هایی(که شباهت بسیار به سکه‌های دوران مقدونی داشتند) متعلق به دوره‌های باستان کشف شده است. تمام این آثار باستانی در لایه‌های بیرونی سطح زمین و پس از طی مرحله‌ای کوتاه در حفار به دست آمدند.

گفتنی است این منطقه در سواحل شرقی رود گنجه مُشرف به بارگاه امامزاده شهر تاریخی گنجه قرار گرفته است.

(سایت خبرگزاری میراث فرهنگی، WWW.CHTN.IR)

همچنین آثار کشف‌شده در تابوت‌های سنگی در سال 1972 در بخش فضولی[4] جمهوری آذربایجان، نشان‌دهنده اشیاء فلزی حاوی عناصر بارز هند ساسانی است. بخش اصلی مکشوفات را ظروف، تزئینات و اشیایی از برنز و نقره تشکیل می‌دادند». (اسماعیل‌زاده، 1379، همایش بین‌المللی جهان ایرانی و تورانی)

«لازم به ذکر است که آثار و بناهای باستانی دیگری که از شاهکارهای مهندسی و نظامی می‌باشد، در مناطق اران و شروان، دربند و سواحل دریای مازندران یا دریای سیاه می‌باشد که به دستور شاهنشاهان ساسانی، خسرو انوشیروان (579 ـ 531) و پدرش قباد (531 ـ 488) و یزدگرد دوم (451 ـ 438) ساخته شده بود.» (مینورسکی، 1375: صفحة 204، 199، 160، 128، 280، 279)

از آثار دوره اسلامی شهر گنجه می‌توان از مسجد تاتار و استحکاماتی از دوره شاه عباس بزرگ یاد کرد. «حاج سیاح که در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه در سال 1276 قمری (1859) میلادی از گنجه دیدار کرده است، از میدان بزرگی که در گنجه است یاد کرده و می‌نویسد: «در محله شیعه‌نشین گنجه میدان بسیار وسیعی است شبیه میدان شاه اصفهان (میدان نقش جهان) اطراف آن دکاکین و کاروانسراست. مسجدی شاه عباس بنا کرده که به اطراف حجرات دارد و هنوز طلاب در آنجا مشغول تحصیل علوم دینیه می‌باشند(در سال 1276 قمری، 1859 میلادی. (154 سال پیش) درخت‌های چنار و آب روان در آن میدان جاری است، علائم قدیمه که خوانین ساخته‌اند آنجا زیاد است.» (دولت‌آبادی، وبلاگ شهر براز)

«این بنا یکی از مهم‌ترین آثار معماری و تاریخی ایران در گنجه و از معدود یادمان‌های دوره صفوی در این شهر تاریخی است که در سال 1606 میلادی توس معمار (شیخ بهاءالدین) ساخته شده است.»[5] (سایت یاران ایران)

«شیخ بهاءالدین، دانشمند و معمار نامی دوره صفوی بوده است. از سال 1967 شاخه‌ای از موزه هنرهای (جمهوری باکو) در این مسجد شروع به کار کرد. همچنین این مسجد مدرسه‌ای بود که در اواسط قرن بیستم تخریب شد که بیش از حد بزرگ بود.» (www.ataland.com)

یکی دیگر از آثار تاریخی و فرهنگی گنجه مزار حکیم نظامی گنجوی است.

در مورد آرامگاه او و افراد مشهوری که از مقبره او بازدید کرده‌اند مطالب لازم مورد توجه قرار گرفته است و همان‌طور که در همین فصل اشاره شده ابتدا عسگر آقا آدی‌گوزل اُف، شهردار گنجه بعد از اتمام تحصیلات دانشگاهی‌اش گنبدی بر فراز آن ساخت و مزار حکیم نظامی گنجوی بعدها تعمیر و ساخته شد و اکنون یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر گنجه است.»

1 ـ قرون وسطی به فاصله زمانی از سقوط امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی تا پایان امپراتوری روم شرقی در سال 1453 میلادی گفته می‌شود.

1 ـ اظهارات عارف محمداف رئیس اداره باستان‌شناسی شهر گنجه به خبرگزاری ترند در مورد «کشف یک شهر باستانی قدیم از اراضی شهر گنجه»

2 ـ در اصل خبر نام (آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان) آمده که نظر به اینکه به استناد مدارک متقن تاریخی، منطقه آذربایجان فقط در سواحل جنوبی رود ارس بوده و شمال رود ارس از دوران باستان از سرزمین‌های اران و شروان که حدود آنها در این کتاب مشخص شده است، بنابراین از ذکر نام مجعول آذربایجان به آن سوی ارس در این کتاب جداً خودداری شده است.(مؤلف)

3 ـ بخش فضولی از نظر جغرافیای تاریخی جزء منطقه اران (قره‌باغ) قرار دارد و در همسایگی مرزهای ایران قرار دارد.

1 ـ ناگفته نماند چندی پیش خبرهایی دال بر تصمیم رژیم باکو برای بستن این مسجد در پی تلاش برای زدودن نشانه‌های وابستگی سرزمین گنجه به ایران و فرهنگ ایرانی انتشار یافته است… رژیم مذکور به بهانه تعمیرات در نظر دارد که مسجد شاه عباس گنجه را تعطیل کند، که این امر موجب نگرانی شدید مردم این شهر شده است. (ن ک به وبلاگ یاران ایران). عکس مسجد گنجه پس از تعمیرات نشان‌دهنده آن است که کلیة کاشی‌کاریها و گنبد فیروزه‌ای آن و همچنین کتیبه‌های مسجد برداشته شده و تخریب گردیده است.