موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
به کوشش: رحیم نیکبخت
پائیز ۱۳۸۵
با کمال ادب و تواضع
به روان شهدای گمنام
ایران اسلامی
از چالدران تا دفاع مقدس
تقدیم می‌شود.
فهرست
مقدمه
پیشگفتار
مؤلفان مجموعه
بخش اوّل: آذربایجان در ایران قبل از اسلام
| مروری بر جغرافیای تاریخی آذربایجان | محمّد‌رضا محمّد‌قلی‌زاده |
| تاریخ باستانی آذربایجان | کلاووس شیپمان ترجمه نادر خبازی |
| ماد کوچک و آذربایجان | دکتر مهرداد قدرت دیزجی |
| دشت مغان در عصر ساسانیان | میر نبی عزیززاده |
| آذرآبادگان در شاهنامه‌ی فردوسی |
بخش دوم: آذربایجان در ایران اسلامی
| اسلام در آذربایجان | اصغر حیدری |
| اوضاع فرهنگی آذربایجان، اران و ارمنیه در قرون نخستین اسلامی | دکتر سید مهدی جوادی |
| بابک خرم دین | اصغر حیدری |
| اتابکان آذربایجان | دکتر ناصر صدقی |
| تبریز از صدر اسلام دوره تا جلایریان | سید احمدرضا مجرد |
| اشغال و قتل‌عام تبریز توسط ترکان عثمانی | دکتر نصرالله صالحی |
| دربند مرز ایران و انیران | دکتر مسعود بیات |
بخش سوم: آذربایجان، رسمیت تشیع و هویت ایرانی
| عهد صفوی دوران بازیابی هویت ایرانی | دکتر باقر صدری‌نیا |
| رسمیت شیعه در آذربایجان مبنای وحدت ملی در ایران | محمد رضایی |
| سیر تحول مذهب تا رسمیت شیعه در ایران به روایت سکه | منصوره وثیق |
| سفینه تبریز و رسمیت مذهب شیعه در ایران | منیژه صدری |
| هویت ایرانی در ادبیات مرثیه آذری | رحیم نیکبخت |
بخش چهارم: آذربایجان در ایران معاصر
| جنگ‌های روسیه علیه ایران | یاسمن جواشیر |
| انقلاب مشروطه‌ی آذربایجان، هویت ایرانی | رحیم نیکبخت |
| مسیونرهای مذهبی در ارومیه | داوود قاسمپور |
| قیام شیخ محمّد خیابانی | ابراهیم ناصحی |
| قیام علمای آذربایجان علیه رضاشاه | دکتر صمد اسمعیل‌زاده |
| کشف حجاب در آذربایجان | محمد رضایی |
| آذربایجان و غائله‌ی فرقه‌ی دموکرات | دکتر رحیم شهرتی‌فر |
| نهضت ملی نفت در آذربایجان | منیژه صدری |
| انقلاب اسلامی در آذربایجان | رحیم نیکبخت |
پخش پنجم: آذربایجان، فرهنگ و ادب ایرانی
| مراسم‌های مذهبی و سنتی در خلخال | سید مسعود نقیب |
| نوروز باستانی در اردبیل | موسی اصغرزاده |
| نخستین رابطه‌ی ادبی شاهنامه و آذربایجان | سجاد آیدنلو |
| سبک آذربایجانی در شعر فارسی | محمدطاهر خسروشاهی |
| شعر و ادب فارسی در اران و آذربایجان عصر ایلخانی | رحیم نیکبخت |
| ایران‌دوستی شاعران ارسباران | حسین دوستی |
| ایرانِ شهریار | یلدا رنجبر خراسانی |
| سید حسین کهنمویی، «پدر ادبیات مقاومت آذربایجان» | رحیم نیکبخت |
ضمیمه
نقشه‌های تاریخی
فهرست اعلام
از برجسته‌ترین نمونه‌های پیشتازی آذربایجانی‌ها نهضت مشروطه، نهضت علیه رضاخان، قیام بر ضد عوامل شوروی پس از جنگ جهانی دوم فته پیشه‌وری بود. قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ در تبریز بود که منجر به انهدام همه‌ی مراکز طاغوتی این شهر و شهادت چندین نفر از اهالی شجاع شد.
امام خمینی (ره)
۷/۱/۱۳۵۸
من می‌خواهم از شما برادران و خواهران تبریز [آذربایجان]- شما که اهل فرهنگ و اهل فکر هستید- درخواست کنم نقش اول خودتان را، که در طول تاریخ گذشته نسبت به فرهنگ این کشور داشتید امروز بازیابی کنید و آن را برای خودتان حفظ کنید. این، یک مقام ممتاز برای شماست.
مقام معظم رهبری
۸/۵/۱۳۷۲
پیشگفتار
آذربایجان در تاریخ و فرهنگ ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و هست. نقش آذربایجان در شکل‌گیری هویت ایرانی موضوع مهمی است که هنوز در مورد آن به اندازه کافی پژوهش‌های بایسته‌ای براساس نیازهای روز صورت نگرفته است. در نقشی که آذربایجان در این زمینه ایفا کرده است جایگاه دین و مذهب را می‌توان به خوبی دید و بررسی کرد. نقش و تأثیر مغان (طایفه‌ی روحانی) در ایران، آئین زردشت و رسمیت یافتن آن در عصر ساسانی اهمیت دینی این خطه در این آئین از مسایل قابل توجه تاریخ و فرهنگ ایران قبل از اسلام است. و به همین نسبت تشکیل دولت ملی صفوی نه قرن بعد از فروپاشی ساسانیان در مقابل سپاه اسلام توسط شاه اسماعیل صفوی و مهمتر از آن رسمیت یافتن مذهب شیعه در قلمرو این دولت ملی ضمن اینکه نقطه‌ی عطف تاریخ جدید ایران است گویای نقش و جایگاه آذربایجان در شکل‌گیری ایران جدید با هویت متمایز از همسایگان خود بود. اردبیل خواستگاه خاندان شیخ صفی با جلوه‌های ایرانی و مسجد جامع تبریز محل اعلام رسمیت مذهب شیعه در ایران بود. آنچه در آذربایجان تحقق یافت خواست و اراده‌ای تاریخی بود که برای حفظ و حراست از هویت ایران ضروری می‌نمود. رسمیت تشیع در عصر صفوی حاصل نُه قرن تکاپوی ایرانیان برای یافتن هویتی اصیل در نزدیکی به خاندان پیامبر (ص) بود که از بدو ورود اسلام به ایران گرایش مردم بر سرچشمه‌های اصلی وحی و رسالت را می‌توان مشاهده کرد در آستانه‌ی تحول سرنوشت‌ساز رسمیت مذهب شیعه در میان اهل سنت و جماعت ایران نیز گرایش شدیدی به اهل‌بیت وجود داشته است تا جایی که برخی صاحب‌نظران از آن به «تسنن دوازده امامی» یاد کرده‌اند.*
در رویارویی تاریخی ایران با غرب چه در ایران قبل از اسلام (امپراتوری روم) و چه ایران عصر صفوی (امپراتوری عثمانی) مذهب مهمترین نقش را در حفظ وحدت ملی و ارضی ایران ایفا کرده است که بدون آن حفظ شیرازه هویت این کهن بوم امری غیر ممکن به نظر می‌آید. تأثیرات عمیق و پر دامنه‌های صفویه در فرهنگ و هویت ایرانی هنوز هم به قدرت و قوت همچنان در حیات است. و از این جهت بخش قابل ملاحظه‌ای از هویت ملی و ایرانی کنونی ما مدیون تلاش ایشان است.
از دو قرن گذشته ایران بدون آنکه خود بخواهد وارد گردونه‌ی سیاست جهانی استعماری گردید که حاصل آن از دست رفتن قسمت‌های زیادی از اراضی قلمرو آن بود. روسیه از غرب و شمال و انگلیس از شرق و جنوب تعرضات دامنه‌داری علیه ایران آغاز نمودند که به جدایی ۱۷ شهر آباد و حاصلخیز در قفقاز و همچنین جدایی بخش‌هایی از افغانستان و بلوچستان در شرق و حوزه‌هایی چون بحرین از ایران منجر گردید. دامنه‌ی تعرض و تسلط استعمارگران روز به روز گسترش یافته در سراسر ایران در ابعاد سیاسی اجتماعی اقتصادی و نظامی تثبیت گردید. عکس‌العمل ایشان به نهضت اسلامی و ملی مشروطه انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ و سپس ۱۹۱۵ بین روسیه و انگلستان بود که ایران را سرانجام به دو قسمت میان خود تقسیم کردند. نگاه توسعه‌طلبانه‌ی روسیه‌ی تزاری و سپس جاشین آن اتحاد جماهیر شوروی، آذربایجان را کانون رویارویی هویت ملی و ایرانی و تعرض و تهاجم بیگانه و بیگانه‌گرایی قرار داد. سایه‌های سنگین و خونین حضور بیگانگان روسی، عثمانی، در آذربایجان و حوادث دردناک عصر مشروطه که این خطه دچار آن گردید حکایت از چشم طمع بیگانگان به این قسمت از خاک ایران داشت که ادامه‌ی آن در جریان جنگ جهانی دوم به وقوع پیوست و اکنون نیز به شکلی دیگر در جریان است.
آذربایجان همچنان که مصاف‌گاه جنگ صلیبی روسیه علیه ایران بود در عصر مشروطه و بعد از آن آوردگاه هویت ایرانی و هویت بیگانه‌ی تزار روسی و عثمانی ترک بود. مردم آذربایجان چون مزه‌ی تلخ حضور خشن و خونین بیگانگان را می‌چشیدند از آن رو است که بیش از سایر نواحی هویت ایرانی خود را متجلی‌تر ساخته‌اند. و بر این اساس است آذربایجان و آذربایجانیان پیشگامان حفظ هویت ایرانی در نهضت تحریم تنباکو، نهضت اسلامی و ملی مشروعه، نهضت ضد سلطنت رضاشاه، نهضت ملی کردن صنعت نفت و مهمتر از همه انقلاب اسلامی حضور سرنوشت‌ساز داشته‌اند.
آنچه در این مجموعه گردآوری و ارایه می‌گردد نخستین گام‌های فرهیختگان، پژوهشگران محققان و دانشگاهیان آذری است که در ادامه‌ی راه نیاکان فدارکار و جانباز خود به تبیین نقش خود در تاریخ و فرهنگ میهن عزیزشان؛ حفظ و حراست از هویت ملی، صیانت از مرزهای پرگوهر هویت اصیل و نجیب ایرانی اسلامی خود بپا خواسته‌اند.
راهی که این فرهیختگان قصد پیمودن آن دارند حدود سی سال پیش استاد فرزانه منوچهر مرتضوی آغازگر آن بوده است. «چهره‌ی آذرآبادگان در آئینه‌ی تاریخ ایران» عنوان مجموعه‌ای است که به قصد نیت دفاع و صیانت از هویت اصیل ایرانی اسلامی آذربایجان به کوشش این استاد فرزانه توسط دانشگاه تبریز انتشار یافت.*
اهمیت تحولات بعد از هشت سال دفاع مقدس تلاش و کوشش مضاعف علاقمندان به تاریخ و هویت اصیل ایرانی در آذربایجان را ضروری می‌نمود از این رو جمعی از اساتید جوان دانشگاه‌های آذربایجان، پژوهشگران تاریخ و فرهنگ این سامان، محققان ایران‌دوست آذری در معیت بزرگان فرهیخته در نخستین تلاش خود مجموعه‌ی «آذربایجان در تاریخ و فرهنگ ایران» را آفریده تقدیم مردم میهن‌دوست خود نموده‌اند. اغلب مؤلفان این مجموعه فرهیختگان جوان دانشگاهی هستند که براساس رشته‌ی تحصیلی و تخصصی دانشگاهی خود اثری در این مجموعه تألیف و نگاشته‌اند.**
کتاب «آذربایجان در تاریخ و فرهنگ ایران» از پنج بخش با مقالات صاحب‌نظران و پژوهشگران شکل گرفته است در بخش اوّل در پنج مقاله به بررسی وضعت و نقش آذربایجان در ایران قبل از اسلام پرداخته شده است، بخش دوم با هفت مقاله به تاریخ این سامان در دوره‌ی اسلامی می‌پردازد. بخش سوم با عنوان «آذربایجان رسمیت، تشیع و هویت ایرانی، با پنج مقاله به موضوعات مهم شکل‌گیری دولت صفوی، رسمیت مذهب شیعه در آذربایجان و شکل‌گیری هویت ایرانی اختصاص یافته است. بخش چهارم که مفصل‌ترین قسمت این مجموعه نیز می‌باشد به مرور تاریخ آذربایجان در ایران معاصر می‌پردازد که شامل مقالاتی از پژوهشگران و صاحب‌نظران تاریخ از جنگ‌های روسیه علیه ایران تا انقلاب اسلامی است.
در بخش بعدی نقش و جایگاه آذربایجان در فرهنگ و ادب ایرانی موضوع مقالات پژوهشگران آذربایجانی بوده است، شعر و ادب پارسی، آذری، سبک آذربایجانی، فرهنگ عامه، جلوه‌های تعلقات مذهبی، به قدر مقدور مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
ادعای آن نیست که مجموعه‌ای بی‌نقص ارایه گردیده لیکن به عنوان شروع و اولین مجموعه‌ای که پژوهشگران و اساتید محترم آذری در تبیین هویت تاریخی و ملی ایران اسلامی خود ارایه داده‌اند تلاش ارزشمندی است هر چند به برخی از موضوعات مهم دیگر در باب هویت ایرانی آذربایجان از جمله زبان، ادبیات مرثیه، تعزیه، نقش علما و مراجع آذربایجان در تاریخ معاصر، موسیقی سنتی مقدور نشد پرداخته شود به امید خدا در مجموعه‌ای دیگر به موضوعات فوق‌الذکر خواهیم پرداخت.
وظیفه‌ی خود می‌دانم به عنوان کوچکترین عضو مجموعه‌ی پژوهشگران آذری از کلیه‌ی عزیزان و بزرگانی که با حسن‌نیت قبول زحمت فرموده با نگارش مقالات ارزشمند خود همراهی نمودند تقدیر و تشکر نمایم. پرواضح است اگر دغدغه‌های معاون محترم فرهنگی اجتماعی وزارت علوم و تحقیقات و فن‌آوری جناب آقای دکتر خرمشاد و مدیرکل محترم دفتر برنامه‌ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی، برادر گرامی جناب دکتر خواجه سروی نبود این مجموعه به سرانجام نمی‌رسید، جای سپاس و قدردانی از ایشان دارد و همچنین زحمات جناب آقای ایرجی و همکاران محترم معاونت فرهنگی و همچنین استاد محترم جناب آقای کاوه بیات که راهنمایی‌هایی را در این زمینه ارائه کردند، تایپیست محترم سرکار خانم منیـره میانجیان و همسرم فاطمه اقبالی که با صبر و تحمل سختی‌ها، راه را برای فعالیت‌هایم هموار می‌کند شایسته‌ی تقدیر می‌دانم.
رحیم نیکبخت
(عید فطر ۲/۸/۱۳۸۵)
nikbakht@irdc.ir
- آیدنلو، سجاد، دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه.
- اسمعیل‌زاده، صمد، پزشک، محقق و پژوهشگر رجال و مشاهیر عُلما و عرفا.
- اصغرزاده، موسی، هنرمند ذوالفنون اردبیلی، مردم‌شناس، مؤلف، خیاط…
- بیات، مسعود، دکترای تاریخ ایران دوره‌ی اسلامی، عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه.
- جوادی، سید مهدی، دانشجوی دکترای رشته‌ی تاریخ و تمدن اسلامی.
- جوانشیر، یاسمن، کارشناس رشته‌ی تاریخ ایران دوره‌ی اسلامی، محقق و پژوهشگر دوره قاجاریه.
- حیدری، اصغر، کارشناس ارشد رشته‌ی ایران‌شناسی، دبیر آموزش و پرورش، محقق و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی.
- خبازی دولت آباد، نادر، کارشناس ارشد تاریخ (ایران قبل از اسلام) کارشناس مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- دوستی، حسین، کارشناس رشته‌ی مدیریت، محقق و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ارسباران.
- رضایی، محمد، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره‌ی اسلامی، کارشناس سازمان تبلیغات اسلامی آذربایجان شرقی، محقق و پژوهشگر تاریخ تشیع در آذربایجان.
- رنجبر خراسانی، یلدا، کارشناس زبان و ادب فارسی، روزنامه‌نگار.
- شهرتی‌فر، رحیم، دکترای رشته‌ی تاریخ ایران دوره‌ی اسلامی، مدیر مؤسسه‌ی پژوهشی آذرپژوه.
- صالحی، نصرالله، دکترای رشته‌ی تاریخ ایران، محقق و پژوهشگر تاریخ، عضو هیأت علمی دانشگاه.
- صدری‌نیا، باقر، دکترای رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، عضو هیأت علمی دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تبریز.
- صدری، منیژه، کارشناس ارشد تاریخ (ایران دوره‌ی اسلامی)، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شبستر، محقق و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران.
- صدقی، ناصر، دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه تهران، عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز.
- طاهری خسروشاهی، محمد، دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تبریز، روزنامه‌نگار، محقق و پژوهشگر تاریخ و ادبیات آذربایجان.
- عزیززاده، میرنبی، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره‌ی اسلامی، محقق و پژوهشگر تاریخ مغان.
- قاسمپور، داوود، کارشناس ارشد تاریخ (ایران قبل از اسلام)، کارشناس مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی، محقق و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی.
- قدرت دیزجی، مهرداد، دکترای تاریخ ایران قبل از اسلام، عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه.
۲۱- محمّد‌قلی‌زاده، محمّد‌رضا، پژوهشگر و محقق جغرافیایی تاریخی آذربایجان و آران، کارشناس بنیاد ایران‌شناسی آذربایجان غربی.
- مجرد، سید احمدرضا، محقق و پژوهشگر.
- ناصحی، ابراهیم، دبیر بازنشسته تاریخ، از پژوهشگران و محققان ارجمند و کهن‌سال تبریز و مؤلف چند کتاب پیرامون تاریخ معاصر آذربایجان.
- نقیب، سید مسعود، کارشناس رشته‌ی حقوق قضایی، محقق و پژوهشگر تاریخ خلخال، سرپرست سازمان اسناد ملی تبریز.
- نیکبخت، رحیم، کارشناس ارشد تاریخ، (ایران دوره‌ی اسلامی)، مدیر بخش تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، محقق و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر آذربایجان.
- وثیق، منصوره، کارشناس تاریخ ایران، سکه‌شناس، فهرست‌نویس نسخ خطی و چاپ سنگی، کتابدار کتابخانه‌ی ولی‌عصر تبریز.
*. حجت‌الاسلام رسول جعفریان.
*. اهانت‌های ناجوانمردانه‌ای که به این استاد فرهیخته توسط بیگانه‌گرایان صورت می‌گیرد تاوان دفاع وی از هویت ایرانی اسلامی آذربایجانیان است.
**. چهار مقاله‌ی این مجموعه (۲ مقاله از اینترنت و ۲ مقاله) از مجموعه‌های چاپ شده به جهت اهمیت آنها مورد استفاده قرار گرفته است.
