موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
رحیم نیکبخت میرکوهی[۱]
اشاره
آذربایجان در طول تاریخ و خصوصاً در دوره معاصر از مهم ترین کانون- های هویّت ایرانی بوده و در این عرصه راد مردانی سترگ با قلم و قدم به حفاظت از فرهنگ و هویّت ملّی همّت گماشتهاند. علی خان ادیب خلوت تبریزی متخلّص به آشوب آشتیانی از این جمله راد مردان آذربایجانی است. این نوشتار که به معرِّفی یکی از ایران خواهان سترگ میپردازد به روان استاد فقید ایران دوست مرحوم دکتر جعفر جمشیدی راد تقدیم میشود. این مقاله برای نخستین بار در یادنامه آن استاد فقید چاپ شده است. (چو ایران نباشد تن من مباد یادنامه روان شاد دکتر جمشیدی راد، تبریز، ایران شناخت ۱۳۹۹)
تبریز کانون احیای هویَّت و فرهنگ ایران
با رسمیّت تشیُّع در ایران ادبیات مختصِّ اهل بیت علیهم السَّلام بیش از پیش گسترش یافت. در این میان تبریز نخستین پایتخت ایران شیعی، جایگاهی مهم و ویژه داشت. موقعیّت استراتژیک و همجواری آذربایجان با دو کشور متجاوز عثمانی و روسیه تزاری سبب شد این شهر به لحاظ سیاسی جایگاه مهمی داشته باشد و دردورۀ قاجاریه به عنوان ولیعهد نشین و پایتخت دوم ایران محل رفت و آمد هئیتهای سیاسی شود.
از سوی دیگر تبریز از ازمنۀ قدیم کانون پر جنب و جوش شعر و ادب بوده و مورد توجه ادبا و شعرای ایران زمین قرار داشته، شعرا و ادبای بزرگ از اقصی نقاط ایران آهنگ تبریز نموده رحل اقامت در این شهر افکنده و ماندگار شدند و امروز مقبره الشّعرای کوی سرخاب که مختصِّ شاعران گرانقدر است بر افتخارات این شهر افزوده است.[۲]
از روزگار صفویه با تشکیل دولت مقتدر ملّی تشکیلات دیوانی برجای مانده از دوره قراقویونلوها و آق قویونلوها در آذربایجان تداوم حیات داشت، با استقرار دیوان و دستگاه ولیعهدهای قاجاریه در تبریز، محیط مستعد ادبی تبریز پذیرای دیوان سالاران زُبده و سرشناسی گردید؛ خط و ربط ادبی و آشنایی کامل به ادبیات و فنون نویسندگی و حساب از نخستین ویژگی های ایشان بود. از این رو از اوایل قاجاریه تعدادی از خاندان های دیوان سالارِ آشتیانی، فراهانی و مروزی[۳] در تبریز مستقر شدند. شخصیتهای برجسته همانند قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر از جمله چهرههای سرشناس این خاندانها محسوب میشوند.[۴]
گروهی از ادبای برجسته تبریز در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری از میان این خاندانهای دیوانی برخاستهاند. اگر خواسته باشیم از چهرههای سرشناس ادبای آشتیانی تبریزی نامی برده باشیم باید به یوسف اعتصام الملک، پدر پروین اعتصامی، پروین میرزای آشتیانی[۵]، میرزا علی خان ادیب خلوت متخلص به آشوب آشتیانی اشاره کنیم.
میرزا یوسف اعتصام الملک
تنها عکس برجای مانده از ادیب خلوت[۶]
ادیب خلوت ادیب و دانشمند گمنام ایرانی
«ادیب خلوت» از چهرههای ناشناخته و مجهول القدر ایران و تبریز در دورۀ مشروطه است که به تصریح مرحوم صفوت تبریزی «بدون اغراق استاد نامبرده از مفاخر ایران بوده و در علوم ادبیات و تاریخ کف بیضا داشت». وی از ادبای برجسته و محققان بلند مرتبه و از معلمان برازندۀ روزگار خود در تبریز بود که طبع شعر لطیف و جوشانی داشته و در مناسبتهای ملّی و مذهبی به ترنُّم منظومههای خود پرداخته است.
رخداد خونین مشروطه و تبعات مصیبت بار آن موجب شد تا پردۀ ابهامی بر شرح حال و مقام علمی و ادبی بسیاری از جمله آشوب آشتیانی کشیده شود. ضمن اینکه مرگ وی در سنین میانسالی بر این ابهام بیشتر دامن زده است. با این حال به نظر میرسد تعلُّقات مذهبی و عدم همراهی با روشنفکران متأثر از اروپا و قفقاز و اختلاف فکری با سر جنبان مشروطه در تبریز گمنامیِ بیش از پیش وی را فراهم آورد. عبارات کنایه آمیز کسروی در مورد وی گواه این اختلاف فکری او با مشروطه خواهان بوده است.
نکاتی در شناخت و اهمیّت شخصیت ادیب خلوت:
میرزا علی خان، ادیب، شاعر و سخنوری توانا و پیرو سبک شعرای قرن چهارم و پنجم هجری قمری است و در مدح و مرثیه سرایی اهل بیت دستی توانا دارد. وی ترکیب بندی به پیروی از محتشم سروده است که جزو ترکیب بندهای برجسته است. در جستجوهایی برای شناسایی ترکیب بندهای مرثیۀ شاعران اهل بیت آذربایجان با اثری با عنوان «چند بند در مصیبت خامس آل عبا» در کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی برخوردم که در تبریز چاپ سنگی شده بود. در تحقیقات بعدی مشخص شد، این اثر در سال ۱۳۱۱ هجری قمری در ایام ولیعهدی مظفرالدین میرزا در قطع رقعی در ۳۰ صفحه با مقدّمۀ میرزا یوسف خان اعتصام الملک منتشر شده است. همین اثر در سال بعد با عنوان «چهارده بند ادیب» به چاپ سنگی رسید. همچنین درسال ۱۳۲۹ قمری بار دیگر چاپ شد.[۷] در اعتبار آن همان بس که اعتصام الملک بر آن مقدمه نگاشته است. [۸]
ادیب خلوت در ریاضیات، نجوم، تاریخ و تدریس زبان و ادبیات فارسی استاد بود و در مدرسه فیوضات و محمدیۀ تبریز تدریس کرده است. همچنین او یکی از روزنامه نگاران فعّال در زمانۀ خود محسوب می شود که در مقطعی هم خود به انتشار روزنامه اقدام کرده و از اولین همکاران شیخ محمد خیابانی در انتشار روزنامه تجدّد بوده است. گردآوری مقالات وی از نشریات میتواند جایگاه روزنامه نگاری وی را روشن سازد.[۹]
ادیب خلوت از پیشگامان تصحیح علمی نسخۀ خطی در ایران است. تصحیح و انتشار «شرح نهج البلاغه» را میتوان شاهکاری در نوع و زمانۀ خود دانست. ادیب خلوت ضمن تنقیح و تصحیح این اثر ترجمه و شرح مرحوم ملاصالح قزوینی از نهج البلاغه یک مقدّمۀ فاضلانه بر آن نگاشت و همراه با قصایدی در مَنقبت مولا علی(ع) انشاد و در آخر کتاب افزود و با چاپ سربی در سه جلد قطور در سال ۱۳۲۱ه.ق در تبریز منتشر کرد.[۱۰]
آشوب آشتیانی از هوادران چاپ سربی در تبریز بوده و تلاش کرده در چاپ اغلب و نه همه آثارش از حروف سربی (حروفچینی) استفاده کند. وی آثارش را در مطبعۀ سعادت[۱۱] چاپ میکرد. جالب آن که اعتصام الملک هم آثارش را در آن چاپخانه چاپ کرده است. احتمال اینکه این چاپخانه توسط یک آشتیانی راه اندازی شده باشد هم میرود.
آشوب تبریزی با علمای تبریز همانند شهید ثقه الاسلام تبریزی مجالس و معاشر بوده و آخرین نهار شهید ثقه الاسلام تبریزی قبل از شهادت با وی صرف شده است. وی طرفدار اصلاح اجتماعی نه از نوع انقلابی و مشروطه خواهان متأثر از غرب و قفقاز بوده و رسالۀ «وطنیات» بازتاب دهندۀ اندیشههای اصلاحیِ بومی و ایرانی وی باشد.[۱۲]
علی خان چون از دیوان سالار قاجاری و طرفدار سلطنت قاجاریه بوده با دستور محمد علی میرزا ولیعهد متن زیارت عاشورا را ترجمه و منتشر کرده است.[۱۳]
ادیب خلوت طبق شواهد و مدارکی دو فرزند داشتهاست.[۱۴] لیکن موفق به انتشار آثار قلمی پدر نشده اند. احتمالاً آثار ادیب خلوت را در دسترس نداشته و یا امکان مالی انتشار را نداشته اند. علی رغم تلاش بسیار هنوز همۀ آثار چاپی ادیب خلوت پیدا نشده و در دسترس نیست.
معرِّفی رسالۀ وطنیات ادیب خلوت
ادیب خلوت از جمله متفکرانی است که در زمانۀ خود همانند بسیاری از اندیشمندان هم دوره اش درد وطن داشته است و برای اعتلای وطن سر از پا نمی شناخت. گواه این ادّعا رسالهای منظوم از وی با نام «وطنیات» است که در سال ۱۳۱۸ قمری به چاپ رسیده.[۱۵] این منظومه که در حقیقت یک رسالۀ مهم اجتماعی، فرهنگی در ریشه یابی علل عقب ماندگی ایران است در ده بند سروده شده که مجموع آن در حدود هشتصد بیت گردیده است. متن این رسالۀ مهم باز نویسی و در ادامه درج میشود. [۱۶]
مرحوم ادیب خلوت در تحوّلات سیاسی دوران مشروطه در تبریز حضور فعال داشت. مرحوم صفوت در اثر دیگر خود« تاریخ فرهنگ آذربایجان» نوشته است:« چون آمدن ولیعهد مستلزم تخلیۀ عالی‌قاپو از افسران و ارتش اجنبی و وسیلۀ ربط دادن خطه آذربایجان به پایتخت و کوتاه داشتن ایادی سرکشان جاهل و معاند و بالاخره مایه سرفرازی و خلاص روح از شکنجه خفّت و عذاب بود. الحق تبریزیان هم در حسن استقبال و ابراز مسرَّت و شادمانی دریغ و کوتاهی نکردند. هنوز ورقه تبریکیۀ چاپی دبیرستان فیوضات با خامه شیوا و طبع روان مرحوم ادیب خلوت در دسترس بعضی فرهنگیان است.[۱۷]چند بیت از اشعار او در این تاریخچه نوشته میشود. دانش‌آموزان دبیرستان دولتی فیوضات جامه متّحدالشکل در بر کرده و پرچم های سه رنگ در دست گرفته در پیشاپیش مدارس ملّی با خواندن سرودهای مهیج توجه خودی و بیگانه را جلب و احساسات مردم را تحریک می‌نمودند:
| شاد باش ای ملک آذربایجان آباد باش چند سال از دستبرد ظلم گر بودی خراب سال‌های چند بودی مرکز جور و ستم آمده تاریخ تاریکی و اندوهت به سر |
بعد چندین مدت اینک از فشار آزاد باش زین سپس از دستیاری‌های عدل آباد باش سال‌ها زین پس نشیمنگاه مهر و داد باش بعد از این در پرتو شه روشن و دلشاد باش |
|||
| گشتی ازنو شاد ای تبریز چون برعکس پیش بس ز فر بخت فرخ خلخ و نو شاد باش |
||||
| (الخ) | ||||
| امسال ز اقبال خوش و اختر فیروز اقبال به کام و طرب و عیش تمامست این عید شود بهر همه مردم تبریز امسال شده مردم این شهر سرافراز ای دوست اسلام بکن برگ طرب ساز |
آمد دو بهاران سوی تبریز و دو نوروز به‌به ز چنین عید همایون و چنین روز ادبار برانداز و هم‌اقبال خوش‌اندوز امروز شده ساحت این ملک دل‌افروز ای دشمن ایران ز غم و رنج و تعب سوز |
|||
| بر چشم هواخواه رسد کحل جواهر بر سینه بدخواه خلد ناوک دلدوز |
||||
| (الخ) | ||||
[۱] . پژوهشگر تاریخ و فرهنگ آذربایجان. mirkohy@yahoo.com
[۲] . ناگفته نماند در تبریز آرامستان هایی برای عرفا و علما هم وجود داشته است.که در توسعۀ دستوری دورۀ پهلوی اول از میان رفته است.
- منظور صادق خان مروزی وقایع نگار و اولاد اوست برای اطلاع رک به: مدایح ومراثی مشکوۀ تبریزی، تحقیق و تألیف رحیم نیکبخت، امیر نیکخت، تبریز، ایران شناخت، ۱۳۹۳٫
[۴] . متأسفانه در خصوص خاندان های دیوان سالار تبریز پژوهشی جامع انجام نگرفته است. امید آن که این موضوع مهم در گروه تاریخ دانشگاه تبریز در قالب پایان نامۀ مقطع دکتری مورد توجه قرارگیرد.
[۶] . با سپاس از دانشور گرامی جناب عبدلی آشتیانی که این تصویر را در اختیار نگارنده قرار دادند.
[۷] . انتشار یک اثر در سه نوبت چاپ آن هم به صورت چاپ سنگی نشان از مقبولیّت و ارزش ادبی این مجموعه دارد.
[۸] . در فهرست نویسی اشتباهی رخ داده و اثر به نام مقدّمه نویس فاضل ثبت شده است.
[۹] . مقالات وی در روزنامۀ ناصری که در تبریز چاپ میشد منتشر میگردید. همچنین وی نشریۀ جریدۀ اسلامی را هم در تبریز دایر کرده است (احمد کسروی، قیام شیخ محمد خیابانی، ویرایش و مقدّمۀ محمد علی کاتوزیان، تهران، نشر مرکز، چاپ دوم،۱۳۷۸، صص۱۰۴-۱۰۵ )
- از این اثر نسخههایی در کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی نگهداری میشود. سرودههای وی در مدح مولای متّقیان امیرالمؤمنین علیه السلام از این اثر در روضۀ اول این کتاب مندرج است. با توجه به اهمیت این چاپ در سال ۱۳۸۰ قمری در چهار جلد در تهران مجدّداً منتشر شد.
[۱۱] . در تبریز چاپخانه ای به نام «سعادت حسینی» هم دایر بوده که ناشر کتب شعرای حسینی تبریز جون کریم آقای صافی تبریزی بوده است.
[۱۲] . برای تبیین دیدگاه های این روشنفکر مسلمان لازم است رسالۀ وی در قالب پایان نامه و مقاله های علمی مورد بررسی قرار گیرد.
[۱۳] . نسخهای از این اثر نفیس در کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی نگهداری میشود.
[۱۴] . در این خصوص دانشور گرامی جناب آقای مهرداد فردیار مستندات ارزشمندی در اختیار نگارنده قرار داده است.
- ۲. کپی این رساله توسط آقای دکتر هادی هاشمیان در اختیار ما قرار گرفته است. متأسفانه به اصل نسخه دسترسی نداشتیم از این رو فقراتی از متن به علّت ریختگی حروف ناخوانا بود که در متن با نقطه چین مشخص شده است.
[۱۶] . این رسالۀ شایسته بررسی در قالب پایاننامۀ تحصیلی در رشتۀ تاریخ است. در بازنویس شماره های داخل[] شمارۀ صفحات متن اصلی رسالهاست.
[۱۷] . این ورقه در تبریز با عنوان تبریک نامه در قطع رقعی بدون شماره صفحه چاپ شده است. هاشمیان، هادی، فهرست کتب چاپ سنگی تبریز، تیریز، ستوده، ۱۳۸۶، ص ۲۶٫
