موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
سرداران چنگیزخان[۱] در سال ۶۱۷ هجری از جیحون گذشتند و وارد بلخ شدند و بعد متوجه هرات شدند و سپس نیشابور، خبوشان (قوچان) و اسفراین را تسخیر کردند. آنگاه به دامغان آمدند و بعد به آمل رفتند و مازندران گرفتند، سپس شهر ری را گرفته و قزوین را نیز اشغال کردند و قم را نیز تسخیر کردند.» (همان: صفحه ۸۴۸) و بالاخره نوبت به ایالات غربی و شمال غربی ایران رسید. سرداران مغول به طرف آذربایجان، همدان، گرجستان و اران (گنجه) رهسپار شدند. در زنجان، اردبیل و سراب قتل و غارت بسیار کردند، مردم تبریز تن به مصالحه و ایلی دادند و مغولان از تبریز به مصالحه بازگشتند و زمستان در مغان قشلاق کردند. سپس عازم گرجستان شدند و یکی از بندگان تُرک اتابک اوزبک که (آغوش) نام داشت، جمعی از ترکمانان و کردان و خلج را فراهم کرده به امرای مغول پیوست و با گرجیان جنگیدند و تا تفلیس ایشان را دنبال کردند. در صفر سال ۶۱۹، مراغه به تصرف سرداران مغول درآمد، پس مجدداً رو به آذربایجان نهادند. اتابک اوزبک (اتابک اران و آذربایجان) حاکم تبریز پیوسته مست و لایعقل روز به شب می‌آورد، مردم تبریز با دادن کالا و قماش با مغولان سازش کردند، مغولان از تبریز روی به جانب خوی و سلماس نهادند و پس از تصرف بیلقان به گنجه رفتند و مردم آنجا را به ایلی و اطاعت خواندند، مردم گنجه به قدر امکان پیشکش فرستادند.» (همان: صفحه ۸۴۹) «البته گرچه مردم گنجه اظهار اطاعت کردند ولی مغول‌ها گنجه را تخریب کردند و همان‌طور که قبلاً نیز اشاره شد «این شهر در حملات مغولان به کلی سوخت و نابود گردید، تا اینکه در قرن هشتم و نهم شهر گنجه بار دیگر احیا شد.» (پورصفر، ۱۳۷۷: صفحه ۱۴۶)
«تصرف شهر گنجه توسط مغولان در سال ۶۲۶ قمری اتفاق افتاد که طی آن مغولان پس از اشغال شهر گنجه آن را به آتش کشیدند.» (دولت‌آبادی، وبلاگ شهر براز)
نکته‌ای که در هنگام حمله مغول‌ها و پیش از حکومت ایلخانیان باید مورد توجه قرار گیرد، جایگاه اران در این دوره است. همان‌طور که در تواریخ عهد چنگیزخان آمده «او قبل از مرگ، ممالک متصرفی را در میان چهار پسرش[۲] تقسیم کرد. وی سرزمین حدود ایغور تا سمرقند و بخارا را به جغتای سپرد و از حدود خوارزم تا دربند و بادکوبه را به فرزند ارشد خود جوجی یا توشی واگذار کرد. وی همچنین سرزمین اصلی مغولان را به اوگتای که جانشین‌اش بود سپرد و تولی فرزند کوچک چنگیزخان، نواحی نزدیک متصرفات اوکتای را در دست گرفت (شیرازی، ۱۲۶۹ قمری: صفحه ۵)
میرخواند در تقسیم ممالک چنگیزخان چنین می‌نویسد: «چنگیزخان ….. چون عرصه مملکت بسیار یافت، برادر خود اوتچکین نویان را به حدود ختا فرستاد و از حدود قیانع و خوارزم تا اقصای سقسین و بلغاز را به پسر بزرگش جوجی سپرد و از حدود بلاد اویغور تا سمرقند و بخارا را به جغتای داد و اوگتای را ولیعهد خود ساخت، اقامتگاه اوگتای در عهد پدر خود در حدود ایمبل و قوناق بود و پس از مرگ پدر به موضع اصلی که میان بلاد ختای و اویغور است، منتقل شد و جایگاه اول را به پسرش گیوک داد، تولی هم در مجاورات مملکت اوگتای (میرخواند، ۱۳۷۵: صفحه ۸۳۲)
اما پس از درگذشت چنگیزخان، پسران او دچار اختلاف و تفرقه شدند. منطقه اران یکی از مناطقی بود که به علت دارا بودن موقعیت استراتژیک و اهمیت اقتصادی، همواره مورد حمله و تهاجم بازماندگان جوجی قرار می‌گرفت، آنها به جهت اینکه سرزمین در تحت تصرفشان فاقد امکانات کشاورزی و اقتصادی و بازرگانی بود، همواره سعی می‌کردند که متصرفات خود را به طرف جنوب گسترش دهند و نواحی گرم و مرطوب و دارای استعداد‌های کشاورزی اران را که دارای موقعیت اقتصادی و بازرگانی نیز بود در تحت تسلط خود درآورند. اران در واقع مرکز نظامی حکومت مغول‌ها بود، بدین‌ترتیب که «مغول‌ها ۲۰ سال پس از تصرف اران به فکر افتادند که به مملکت ایران از نظر سیاسی و نظامی، نظم دهند و در این راستا آنها در زمان اوگتای قاآن و ۲۰ سال پس از تصرف ایران، دو مرکز سیاسی و نظامی در ایران تعیین کردند: مرکز سیاسی را در خراسان و مرکز نظامی در اران و مغان قرار دادند.» (رنه، ۱۳۷۹: صفحه ۵۷۵)
«در این راستا، اوگتا قاآن[۳] در سال ۶۲۷ هجری قمری یکی از فرزندان خود به نام (جورماغون نویان) را در تعقیب سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه با ۳۰ هزار نیرو به شمال غربی ایران فرستاد.» (میرخوند، ۱۳۷۵: صفحه ۸۶۲) همان‌طور که قبلاً اشاره شد، مغول‌ها (جورماغون نویان) اقامتگاه خود را در اران قرار داد تا از مهاجمان او لوس جوجی به منطقه اران وآذربایجان جلوگیری کند. «منگوقان پس از جلوس در سال ۶۴۸» (همان، صفحه ۸۷۲) «بایچو نویان را به مملکت ایران فرستاد.»….«و متعاقب آن هلاکوخان از طرف برادر خودمنگو قاآن به حکومت ایران تعیین شد، هلاکوخان در ربیع‌الاول سال ۶۵۱ برادر خود منگوقان را وداع کرد و در سال ۶۵۳ از جیحون گذشت و عازم ایران شد.» (همان: صفحه ۸۸۹) بایجو نویان تا هنگام ورود هلاکوخان به ایران که منجر به تشکیل سلسله ایلخانان ایران شد، در شمال غرب ایران و اران و آذربایجان حکم می‌راند.
۱ ـ جبه نویان، سوبدای و تغاجار. (ن.ک به: همان، صص ۸۴۰ تا ۸۴۷).
۱ ـ چنگیزخان زنان فراوانی داشت، اما پنج تن از ایشان نزد او ممتاز بودند. یکی بورته فوچین است که مادر اولاد نامدار او بوده است. چنگیزخان از بورته فوچین، چهار پسر داشت بزرگ‌ترین پسران جوجی نام داشت و پسر دوم به چغتای موسوم بود و نام پسر سوم اوگتای قاآن و نام پسر چهارم تولی بود./ن.ک به میرخواند، روضهالصفا، به کوشش عباس زریاب، تهران، انتشارات علمی، چاپ دوم، بهار ۷۵، صفحه ۸۳۲٫
۱ ـ اوگتاقاآن در سال ۶۳۹ قمری از دنیا رفت. (ن. ک به همان، صفحه ۸۶۴)
