موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
اختتامیه نخستین دوره دوسالانه «کتاب عاشورا» ویژه آثار عاشورایی منتشر شده در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، صبح امروز پنجشنبه ۲۲ مهر در خانه شعر و ادبیات تهران برگزار شد.
گروه‌های داوری دوسالانه‌ی کتاب عاشورا شامل؛ گروه ادبیات، گروه فرهنگ و تاریخ، گروه هنر، گروه کودک و نوجوان و گروه ترجمه است. در این جایزه، آثار در ۱۹ رشته مورد ارزیابی قرار می‌گیرند که شامل، مقتل، تصحیح، پژوهش تاریخی، پژوهش فرهنگی، پژوهش اجتماعی، شعر، شعر هیأت، ادبیات نمایشی، ادبیات داستانی، ناداستان، پژوهش ادبی، کتاب عکس، تاب خوشنویسی، کتاب تجسمی، پژوهش هنری، شعر کودک و نوجوان، داستان کودک و نوجوان، ترجمه به فارسی و ترجمه از فارسی است. در هر دوره، بنابه نظر شورای سیاستگذاری از یک تا سه نفر از چهرههای برتر در حوزه تولید و نشر کتاب عاشورا در بخش جانبی قدردانی می‌شود. معیار انتخاب این چهرههای برتر، جایگاه علمی، تمحض موضوعی، اثرگذاری و اهتمام مستمر به امر تولید و نشر کتاب‌های عاشورایی است.
۱۹۵ عنوان کتاب بررسی شد
دوره نخست دوسالانه کتاب عاشورا در سال ۱۴۰۰ و با هدف ارزیابی مجموعه کتاب‌های عاشورایی منتشرشده در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ برگزار شد. در رصد این آثار، جمعاً ۱۹۵ عنوان کتاب در رشته‌های مختلف شناسایی و گردآوری شد. در سه رشته ترجمه از فارسی، کتاب خوشنویسی و کتاب تجسمی هیچ اثر منتشرشده‌ای در بازه مذکور شناسایی نشد. مجموعه‌ی این آثار در گروه‌های پنج‌گانه توسط هیأت داوران مورد ارزیابی قرار گرفت و نهایتاً ۲۳ اثر به مرحله‌ی نهایی راه یافته و به‌عنوان نامزد معرفی شدند. آثار خود هیأت داوران، از گردونه داوری حذف شده بودند. در جمع‌بندی نهایی از بین نامزدها، ۱۳ اثر حائز عنوان برگزیده و ۳ اثر نیز شایسته تقدیر شناخته شدند. هیأت داوران در رشته‌های مقتل، پژوهش ادبی، کتاب عکس، شعر کودک و نوجوان و داستان کودک و نوجوان هیچ اثری را شایسته انتخاب ندانستند.
همچنین در بخش جنبی این دوره، از سه چهره شاخص حوزه فرهنگ مکتوب عاشورا شامل مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی (محقق تاریخ اسلام و عاشورا و سرپرست نویسندگان «مقتل جامع سیدالشهدا»)، مرحوم دکتر رحیم نیکبخت (پژوهشگر تاریخ و ادبیات عاشورایی و دبیر مجموعه کتاب‌های میراث نوحه و مرثیه به زبان‌های فارسی و ترکی) و دکتر حسین متقی (مؤسس کتابخانه‌ی تخصصی امام‌حسین) تجلیل شد.
در این مراسم محمدرضا سنگری دبیر دوسالانه کتاب عاشورا با اشاره به اینکه جریان دوسالانه کتاب عاشورا چندین دوره را پشت سر گذاشته و فراز و نشیب‌های فراوانی داشته است، گفت: در گذشته آثار در این حوزه کم بود، اما در حال حاضر اوضاع بهتر شده است.
سنگری با اشاره به اینکه امیدواریم این جایزه در دوره‌های بعدی با مجال بیشتر و دقیق‌تر برگزار شود، تصریح کرد: چند جریان در کتاب سال وجود دارد؛ اول اینکه جریان آثار در موضوع عاشورا بین رشته‌ای شده است و ساحت عاشورا و کربلا با جریان‌های مختلف دیگری گره خورده و این هیأت منشورگونه را در آفاق مختلف می‌بینیم. دوم اینکه امام حسین(ع) از حوزه به دانشگاه آمده است و سهم آثار استادان دانشگاهی بیشتر شده است که این بسیار ارزنده است. شاید روزی نیاز شود در دانشگاه رشته‌ای تخصصی و در حوزه درس خارج با موضوع عاشورا و امام حسین(ع) داشته باشیم، زیرا شعاع این اتفاق هر سال در حال بیشتر شدن است که تنها جلوه‌ای از آن را در پیاده‌روی اربعین حسینی می‌بینیم.
این عضو هیات داوران نخستین دوره جایزه دوسالانه کتاب عاشورا گفت: هر حادثه‌ای بعد از ولادت خود غبار می‌گیرد و به سمت فراموشی می‌رود، اما عاشورا هرچه جلوتر می‌رود، صیقل‌خورده‌تر و شرف‌تر می‌شود و نشان می‌دهد آینده از آنِ عاشوراست. سومین نکته نشان می‌دهد که امام حسین(ع) در تمام ابعاد و اضلاع دیده می‌شود و تنها وجه تراژیک و سوگ آن که در گذشته مدنظر بود، فراتر رفته است و ابعاد مختلف کربلا و عاشورا دیده می‌شود. ویژگی بعدی جرئت و شهامت طرح تحریف‌ها بیشتر شده است و امروز این گونه نیست که افراد به این موضوعات نپردازند.
وی ادامه داد: خوشبختانه در فضای نوحه و شعر هم تحول داریم و عناصر گمشده در فضای نوحه کم شده است و سطح دانش مداحان و ذاکران نیز افزایش یافته است و تنها امام حسین(ع) عاطفی را نمی‌بینیم و امام حسین(ع) معرفتی، عارف و زندگی را بیشتر شاهدیم.
دبیر نخستین دوره جایزه دوسالانه کتاب عاشورا کاستی‌هایی در این سال‌ها داشتیم، به طور مثال از اولین دوره تا امروز به مسائل نسلی توجه کمتری شده است و برای کودکان و نوجوانان آثار کم و ضعیفی داریم. همه باید برای پرداختن به نوجوانان و کودکان عاشورا که ظرفیت‌های بسیاری هم دارند، کار بیشتری کنیم. در این بین از منظومه ظهر دهم قیصر امین‌پور می‌توانم نام ببرم که اثری فاخر در این حوزه است.
وی با اشاره به اینکه می‌توان تا دو سال آینده فراخوانی برای شاعران و نویسندگان کودک و نوجوان داشته باشیم تا آثاری در این حوزه تولید کنند، گفت: برخی قلمروهای دیگر هم مغفول هستند که در خلال بررسی آثار در این جایزه به آنها رسیدیم. معتقدم بعد از این جوایز باید کتاب‌های موجود نقد شوند. ما فقر پژوهش‌های منهای عاشورا را داریم و نیازمند آن هستیم تا امام حسین(ع) را در عرصه‌های مختلف مثل مفسر، شاعر و زندگی بشناسیم و به آن بپردازیم. روایات متعددی از امام حسین(ع) در خصوص رابطه با همسر، خود، خدا، مباحث اجتماعی و همچنین دعای عرفه مغفول مانده است.
سنگری در پایان سخنان خود گفت: حرکت‌هایی بعد از عاشورا رخ داده است که هنوز پژوهش و بررسی نشده است. در زمینه کتاب عاشورا باید حرکتی کنیم تا این ضعف‌ها جبران شود و حتی در صورت تأمین پشتوانه لازم سفارش اثر دهیم.
پیشوایی منحصر در کتاب، تدریس و مجله نبود
در ادامه این مراسم سعید طاووسی مسرور، مدرس و پژوهشگر تاریخ اسلام در بخش تجلیل از استاد پیشوایی در این مراسم اظهار داشت: کتاب مقتل عاشورا در زمان حیات استاد مورد تقدیر و تجلیل قرار گرفت. او متولد سال ۱۳۲۴ در مشکین‌شهر بود که برای تحصیل به قم آمد و از دهه ۵۰ دست به قلم شد. او از پیشگامان تاریخ اسلام بود که در مجلات مبلغان، پیام حوزه و تاریخ اسلام فعال بود.
وی افزود: آثار مهم استاد پیشوایی شامل سیره پیشوایان که بیش از دو دهه کتاب درسی حوزه است و همچنین تربیت نسل شاگردان در موسسه پژوهشی امام خمینی(ره) باید اشاره کرد، با همکاری این شاگردان مقتل جامع سیدالشهدا(ع) رقم خورد. مرحوم پیشوایی انگیزه خود از ورود به تاریخ اسلام را این نکته می‌دانست که آثار موجود به خصوص در حوزه مقتل کفایت نمی‌کند و دارای مشکلات بسیاری است، به همین خاطر مانند شیخ عباس قمی وارد کار ایجابی شد تا کتابی تولید کند فاقد ایراد باشد. او کتاب سیره پیشوانان را در حوزه تاریخ اسلام و کتاب مقتل الجامع را برای واعظان، مداحان و مخاطبان حوزه عاشورا تالیف کرد.
طاووسی مسرور افزود: مرحوم استاد پیشوایی منحصر در کتاب، تدریس و مجله نبود، او از منتقدان همایش‌های بی‌فایده بود که نفعی برای مردم نداشت. او سال‌ها برای ارتباط با مخاطب در برنامه رادیو معارف شرکت می‌کرد و با دقت و ظرافت پاسخگوی سؤالات مردم بود. استاد همواره لبخند به لب داشت و همه را با روی باز می‌پذیرفت.
جریان‌سازی و پرکاری دو شاخصه بارز مرحوم نیکبخت
در ادامه مجتبی سلطانی پژوهشگر تاریخ و تمدن اسلامی در بخش تجلیل از مرحوم رحیم نیکبخت اظهار داشت: ایشان وجودش عاری از حبّ مال و نفسانیات بود، چون قلبش به عشق اهل بیت(ع) به خصوص حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع) دلبستگی بسیار داشت. او همچنین به فرهنگ ایرانی نیز علاقه بسیار داشت و اهتمام ویژه نیز به زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهیدان داشت و در این زمینه فعالیت‌هایش محدود به انقلاب و دفاع مقدس نبود، بلکه به شهدای جنگ چالدران، جنگ ایران و روس و… تا شهدای انقلاب، دفاع مقدس و مدافعان حرم می‌پرداخت و هر یک را پاسداران هویت شیعی می‌دانست.
وی گفت: سومین ویژگی مرحوم نیکبخت این بود که در کمک به پژوهشگران تاریخی فعال بود و در سه حوزه کاری‌اش؛ انقلاب اسلامی، آذربایجان پژوهی و مرثیه‌پژوهی، سعی در شناسایی جوانان اهل قلم داشت و با در اختیار قرار دادن منابع و اسناد کمک‌رسان آنها بود.
این پژوهشگر تاریخ و تمدن اسلامی افزود: مرحوم نیکبخت با گروه‌های ضد دینی و تفرقه‌انگیز آذربایجان مانند پان‌ترک‌ها مقابله داشت. او با وجود ارتباط با نحله‌های مختلف انقلابی بود و به صراحت موافق جمهوری اسلامی بود و اهمیت وجود انقلاب برایش ملموس بود. او خودانتقادی پژوهشگران در حوزه‌های مختلف را برای پالایش آسیب‌های انقلاب ضروری می‌دانست.
وی با اشاره به اینکه جریان‌سازی و پرکاری عالمانه دو شاخصه بارز مرحوم نیکبخت در حوزه فعالیت‌هایش بود، گفت: محور فعالیت‌های او در موسسه دیار کهن و همایش‌های متعددی که برگزار کرد، در همین راستا بود. او در پژوهش‌های تاریخی نگاه دقیق و چندبعدی به تاریخ ایران داشت. او بین میراث ملی و هویت دینی تناقضی قائل نبود و به وجود رابطه میان اسلام، ایران، تشیع و آذربایجان توجه جدی داشت و نگاه اسلام در اختیار ایران یا برعکس را نمی‌‌پسندید.
سلطانی گفت: او مانند حاج قاسم سلیمانی برای جمهوری اسلامی ارزش حرم قائل بود و تمام هویت آن را قابل پاسداشت و ارزش می‌دانست و اعتقاد داشت ستون این خیمه محبت به اهل بیت(ع) به خصوص امام حسین(ع) است که مانند نخ تسبیح همه اجزاء را به هم وصل می کند.
این پژوهشگر تاریخ و تمدن اسلامی گفت: سه موضوع ایران با محور انقلاب اسلامی، تشیع و آذربایجان، مرکز اندیشه مرحوم نیکبخت بود و آثارش هم بر این اساس بود. او معتقد بود مذهب تشیع و مرثیه‌های حسینی نقش مهمی در پیوند ایران و آذربایجان دارد. در حوزه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، او به تاریخ‌نگاری امام خمینی(ره) وفادار بود و فعالیت خود را صرف نقش توده‌ها، به خصوص مداحان، واعظان و شاعران حسینی در عرصه انقلاب اسلامی کرد.
وی در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: در مسأله تاریخ‌نگاری انقلاب مولفه مرثیه‌سرایان، نوحه‌سرایان، شاعران حسینی، واعظان و مداحان برای او نقش اساسی داشت. مرحوم نیکبخت صرفا دلباخته امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) نبود، عشق به سالار شهیدان، سبک زندگی او بود. او اشعار و مراثی را از سویی تصحیح می‌کرد و از سوی دیگر در مجالس روضه‌خوانی می‌کرد و حتی هفته‌ای یک بار در کفشداری امامزاده صالح به زائران خدمت می‌کرد.
جهانی که در یک گوشه بنشسته است
در بخش دیگری از این مراسم عبدالحسین طالعی نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام در بخش تجلیل از دکتر حسین متقی، موسس کتابخانه امام حسین(ع) اظهار داشت: در کار ایشان چند نکته مهم است؛ اول آنکه ده‌ها سال است فعالیت ضبط و ثبت اسناد مرتبط با امام حسین(ع) را در دستورکار دارد و از تمام محمل‌ها استفاده کرده است تا بتواند این اسناد را جمع‌آوری کند که امروز تبدیل به کتابخانه‌ای تخصصی با عنوان سیدالشهدا(ع)در قم شده است و بعدها نیز سایت تخصصی این حوزه را تشکیل داد که البته به دلیل مشکلات مالی راکد مانده است و فعالیت خود را به حوزه فضای مجازی منتقل کرده است.
وی با اشاره به اینکه فعالیت‌های دکتر متقی چندرسانه‌ای است تصریح کرد: پیگیری‌های فراوان و تلاش‌های جدی و خستگی‌ناپذیر او که در برابر هر سختی راه را ادامه می‌دهد، این موفقیت را رقم زده است. او سفرهای متعددی به کشورهای مصر، ترکیه و بوسنی به صورت هدف‌دار داشته است و در کنار تمام کارهای خود در این کشورها نگاه جدی به میراث فکری اهل بیت(ع) به خصوص امام حسین(ع) داشته است.
طالعی با بیان اینکه ایشان از هزاران کتاب نسخه دیجیتال تهیه کرده است و در اختیار همگان قرار می‌دهد، گفت: او کارهای خود را مقدمه‌ای برای پژوهشکده تخصصی اهل بیت(ع) می‌داند و بارها با مسئولان عتبه حسینی و آستان قدس رضوی جلساتی تشکیل داده است تا در ایران رشته تخصصی امام رضا(ع)شناسی و در عراق رشته تخصصی امام حسین(ع) شناسی ایجاد شود.
این نویسنده و پژوهشگر و تاریخ اسلام ادامه داد: دکتر متقی دو مجله صحیفه اهل بیت(ع) و بساتین را راه‌اندازی کرد که البته به دلیل مسائل مالی متوقف شده است، افزود: او با امکانات زیر صفر کارهای خود را پیش برده است. کار او در حوزه کتاب‌شناسی، آینده‌نگارانه بوده است و پیش بینی و تخمین او این است که هنوز ۱۵۰ هزار کتاب خطی در خصوص اهل بیت موجود است که چاپ نشده است.
وی در بخش پایانی سخنان خود تداوم و مداومت را کلیدواژه کارهای آقای متقی دانست و گفت: او جهانی است که در یک گوشه بنشسته است، بلکه جهانی عمل می‌کند. تمام کارهایی که انجام داده است، حاصل از کوششی است که مقدمه‌اش جوشش درونی حاصل از ذوق و شیفتگی حسینی بوده است که البته بدون کشش اهل بیت(ع) به نتیجه نمی‌رسید.
هیأت داوران دوره نخست
هیأت داوران این دوره عبارتند از؛ محمدرضا سنگری – دکترای زبان و ادبیات فارسی – عاشوراپژوه، نویسنده و پژوهشگر تاریخ و ادبیات اسلام و تشیع، عبدالحسین طالعی – دکترای علوم قرآن و حدیث – نسخه‌شناس، نویسنده و پژوهشگر علوم دینی، اسماعیل امینی – دکترای زبان و ادبیات فارسی- شاعر، طنزپرداز، پژوهشگر و مدرس ادبیات، مهدی امین فروغی – کارشناس ارشد موسیقی – نویسنده و پژوهشگر ادبیات و موسیقی مذهبی، جبار رحمانی – دکترای انسان‌‌شناسی فرهنگی – نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین، سعید طاووسی مسرور – دکترای تاریخ اسلام – نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع، مسلم نادعلی‌زاده – دکترای زبان و ادبیات فارسی – نویسنده و پژوهشگر ادبیات دینی و تعزیه‌خوانی.
معرفی آثار منتخب
در نخستین دوره جایزه «کتاب عاشورا» با انتخاب هیأت داوران ۱۶ اثر برگزیده شدند. برگزیدگان به ترتیب شامل، ۱- اثر برگزیده در رشته تصحیح – رسائل الشعائر الحسینیه- محمد حسون – انتشارات دلیل ما، ۲- اثر شایسته تقدیر در رشته تصحیح – اکسیر السعاده فی اسرار الشهاده – عبدالحسین شوشتری ـ تحقیق محمدجاسم الماجدی – مؤسسه الصادق للطباعه و النشر، ۳- اثر برگزیده در رشته پژوهش فرهنگی – حقیقت عاشورا – محمد اسفندیاری – نشر نی، ۴- اثر برگزیده در رشته پژوهش تاریخی- طعنه رقیب یا خطای تاریخ – ابراهیم صالحی حاجی‌آبادی – نشر نگاه معاصر ۵- اثر برگزیده در رشته پژوهش تاریخی – تبیین جایگاه کوفیان در فرآیند نهضت امام حسین(ع) – حسین قاضی‌خانی – پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۶- اثر شایسته تقدیر در رشته‌ی پژوهش تاریخی – اسلام علوی، اسلام اموی – صابر اداک – انتشارات کویر،۷- اثر برگزیده در رشته پژوهش اجتماعی – مجالس مذهبی در ایران معاصر – محسن‌حسام مظاهری – نشر آرما، ۸- اثر شایسته تقدیر در رشته‌ی پژوهش هنری – سنگ و سینه – مجتبی صفایی – انتشارات سوره مهر، ۹- اثر برگزیده در رشته شعر – منظومه آینه‌داران آفتاب – اعظم حسینی – انتشارات نوید شیراز، ۱۰- اثر شایسته تقدیر در رشته شعر – امان‌نامه – سیداکبر میرجعفری – نشر قو، ۱۱- اثر شایسته تقدیر در رشته‌ی شعر هیأت – کلیات دیوان محمدامین خیابانی (دلسوز تبریزی) – تحقیق محمد سالک‌رحیمی و زینب سالک‌رحیمی – انتشارات سفیر اردهال، ۱۲- اثر برگزیده در رشته ادبیات داستانی – سنگ – قدسیه پائینی – نشر اسم، ۱۳-اثر برگزیده در رشته ادبیات نمایشی – مجلس‌نامه غم – اسماعیل مجللی -نشر طلایی، ۱۴- اثر برگزیده در رشته ناداستان- زان تشنگان – دبیر مجموعه نفیسه مرشدزاده – نشر اطراف، ۱۵- اثر برگزیده در رشته ترجمه – سِفر خروج – عبدالرحمان شرقاوی ـ ترجمه غلامرضا امامی – انتشارات امیرکبیر، ۱۶- اثر برگزیده در رشته ترجمه – اسب کربلا – دیوید پینالت ـ ترجمه‌ی طاها ربانی – نشر آرما است.
