موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
با وجود آنکه طبق قرارداد گلستان گنجه از ایران جدا گردید، اما دودمان زیاداوغلی هیچ‌گاه ارتباط و علایق خود را با ایران و ایرانیان از یاد نبرد. این خاندان با توجه به خویشاوندی که با سلسله قاجاریه داشت همواره مورد تأیید و احترام پادشاهان و بزرگان این سلسله بود و با شاهزادگان قاجاریه نیز وصلت نمود.«فرهاد میرزا معتمدالدوله» برادر «محمد شاه قاجار» در سفر خود به روسیه در سال ۱۲۹۲ هنگامی که به گنجه رسیده از این خاندان یاد کرده و در سفرنامه خود می‌نویسد: «ورود به گنجه ـ روز دوشنبه بیست و چهارم رمضان به گنجه آمدیم، صبح از چاپارخانه (قارقیلی چای) راه افتادیم و دم چاپارخانه از پل قارقیلی گذشتیم که از چوب بسته‌اند و سه ورس که گذشتیم قریه موسالو است که در یمین راه است. مال مرحوم اسماعل پاشا نواده جواد خان گنجه‌ای است که از طایفه زیاد اوغلی قاجار است که حالا منتقل به ابوالفتح آقا پسر او شده که داماد «نواب بهمن میرزا» است که همشیره بطنی «انوشیروان میرزا» است که والده آنها صبیه مرحوم «حسام‌السلطنه محمدتقی میرزا» است.» (فرهاد میرزا معتمدالدوله، ۱۳۶۶، صفحه ۵۰) «ابوالفتح خان پسرانی به نام عادل خان و اسماعیل خان داشت که نام خانوادگی زیاد خانوف را برگزیده بودند. مادر آنها خانم آذرهمایون دختر بهمن میرزا بود.» (زارع شاهمرسی، ۱۳۸۵، صفحه ۵۸) ابوالفتح خان سه پسر داشت: یکی را به اسم پدرش اسماعیل خان، اسماعیل نهاد و دو پسر دیگر یکی شاهوردی خان[۱] و دیگری عادل خان نام داشت، عادل خان برادر کوچک‌تر شرح زندگی خود و خانواده‌اش را در کتاب «طیران قلم» شرح داده است. او در مورد برادر بزرگش اسماعیل خان می‌نویسد: «برادر ارشدم اسماعیل خان و نگارنده، تحصیلات عالی دوره‌های حقوق را در دارالفنون مسکو به اتمام رسانده دیپلم گرفتیم و برادر دیگر شاهوردی خان مدرسه عالی نظام را تمام کرده داخل خدمت قشون سواره‌نظام شد).» (زیادخان، ۱۳۸۱، صفحه ۱۷، ۱۸، ۲۷ «اسماعیل خان به اولین مجلس شورای ملی روسیه که در پایتخت روسیه، پطرزبورغ تأسیس شده بود از طرف مسلمانان قطعه قفقاز به وکالت انتخاب گردید. مجلس فوق که تقاضای اختیار تام در وضع قوانین و مسئولیت وزرا را درخواست کرد به موجب فرمان نیکلا در مورخه ماه ژوئن ۱۹۰۶ منحل گردید و در مقابل این پیشامد تقریباً دویست نفر از وکلای مجلس به فنلاند رفته و یک جلسه فوق‌العاده تشکیل گردید که اسماعیل خان نیز در آن جلسه حضور داشت و خطابه مصوب این مجلس را خطاب به نیکلا امضاء نمود. متن خلاصه مضمون این خطابه بدین شرح است:
«ملت! تا افتتاح مجلس شورای ملی با اختیارات تام و مسئولیت وزراء نه یک سرباز به قشون نه یک دینار مالیات به خزانه امپراتوری بدهید.»
در محکمه جزای عالی فوق‌العاده که به فرمان امپراتور روسیه تشکیل شد، همه وکلا شرکت‌کننده در اجلاس فنلاند از جمله اسماعیل خان دستگیر و زندانی شدند، و اسماعیل خان پس از سپری‌‌شدن دوره حبس خود به گنجه بازگشت (همان، صفحه ۹) و پس از سقوط امپراتوری روسیه تزاری و تشکیل دولت جمهوری در منطقه اران که به جمهوری آذربایجان قفقاز موسوم شد، اسماعیل خان در رأس هیئتی در رجب سال۱۳۳۷ قمری (۱۲۹۶ شمسی) (۱۹۱۷ میلادی) وارد ایران شد و روزنامه‌های ایران احساسات زیادی نسبت به ورود اسماعیل خان از خود نشان دادند. «روزنامه ایران در مقاله شماره ۱۷ رجب ۱۳۳۷ خود در مورد آمدن اسماعیل خان به ایران در مقاله‌ای زیر عنوان: (مهمان ما از ماست) در اشاره‌ای به تعلق خاندان زیاد اوغلی به قاجاریه به عنوان «طایفه‌ای که در ایران زیاده از یکصد سال سلطنت داشته و در معنی حقیقی کلمه، نماینده دولت و ملت ایرانند …» مطالبی نوشته و در توضیح بیشتر در مورد خاندان زیاداوغلی می‌نویسد: «طایفه زیاد اوغلی (زیادخان) … همواره در گنجه محترم‌ترین خانواده شهر شمرده شده و قبل از حادثه تسلط روسیه بر گنجه در آنجا حکومت داشته‌اند و حوزه سنتی حکومت آنها در قفقاز از کنار رود ارس (پل خدا آفرین) تا سرحد گرجستان و نقطه‌ای که فعلاً به پل قرمز معروف است و قریه شولاویر امتداد داشته است.» (همان، صفحه ۲) اسماعیل خان و عادل خان در هنگام مأموریت خود در ایران همواره از منافع فرهنگی و حقوق ایران در قلمرو سیاسی دولت جدیدالتأسیس موسوم به آذربایجان (قفقاز) که آنها نماینده‌اش بودند دفاع کردند؛ به عنوان نمونه هنگامی که «با تشکیل جمهوری عمارت مدرسه اتحاد ایرانیان از سوی قوای انگلیس تسخیر و به مرکز قشون آنها تبدیل شد و دولت مستعجل آذربایجان (قفقاز) اتباع ایرانی مقیم آن کشور را تحت فشار قرار داده و آنان را به خدمت نظام فراخواند و همچنین مشکلات فراوانی برای تجار ایرانی مقیم آن کشور ایجاد کرد، (دهنوی، ۱۳۸۳، صفحه ۱۰۸) اسماعیل‌خان زیاد خانوف که در آن هنگام سفیر دولت آذربایجان (قفقاز) در ایران بود از نظرات دولت ایران در حفظ و اشاعه زبان و ادب فارسی و فرهنگ ایران و توسعه مدارس ایرانی و از جمله بازگشایی مدرسه اتحاد و تخلیه آن از قوای نظامی انگلیس جانبداری کرد، به طوری که او تمامی نظرات دولت ایران را در مورد تخلیه مدرسه اتحاد از قشون نظامی و معافیت اتباع ایرانی مقیم جمهوری آذربایجان (قفقاز) در خدمت نظام را پذیرفت و قراردادی را در حفظ این حقوق برای دولت ایران با وزارت امور خارجه ایران امضا نمود و وزارت امور خارجه ایران نیز در تلگرامی به کنسولگری ایران در بادکوبه با تشریح چارچوب قرارداد مذکور خاطر کارگزاران کنسولگری ایران و اتباع ایرانی مقیم آذربایجان(قفقاز) را در رفع مشکلات ایجادشده آسوده نمود. (همان، صفحه ۱۰۸) متأسفانه اسماعیل خان پس از آنکه در اوایل سال ۱۹۲۱ آذربایجان (قفقاز) مجدداً به اشغال روسیه و این بار روسیه شوروی درآمد به همراه فتحعلی خان خوی سکی و عده‌ای از رجال منورالفکر تحصیل‌کرده کشته شد. (زیادخان، ۱۳۸۱، صفحه ۲۴) جدای از اسماعیل خان برادر او عادل خان نیز از شخصیت‌های برجسته سیاسی و از همرزمان برادرش اسماعیل خان بود که فعالیت‌هایش در بند مستقلی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱ ـ ابوالفتح خان نام فرزند خود را به دو جهت شاهوردی خان گذارده، اول آنکه پدر جوادخان به نام شاهوردی خان بود و دوم اینکه شاهوردی سلطان زیاد اوغلی قاجار فرزند امت بیک جد جواد خان جد خاندان سلطنتی قاجاریه بود که نامدارترین شخصیت دودمان زیاد اوغلی است.
