موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
باکو افزون بر اینکه قطب صنعتی قفقاز به شمار میرفت، کانون شکلگیری گروه‌ها و جریانهای سیاسی با اندیشههای چپ نیز بود. در ترویج اندیشههای چپ در قفقاز، همانند دیگر نقاط روسیه چون آسیای مرکزی، تبعیدیانی که بیشتر آنان از انقلابیون روس بودند و علیه رژیم تزار دست به مبارزه زده بودند و نیز افراد دیگری که به طور داوطلب برای کار به آن منطقه رفته بودند، نقش اساسی داشتند.
از سالهای ۹۹- ۱۸۹۸، محفلهای سوسیال دموکراسی در باکو به وجود آمد. در سال ۱۸۹۹، شش و در سال ۱۹۰۱، تعداد پانزده محفل و گروه سوسیال دموکرات در شهر باکو وجود داشت. در سال ۱۹۰۱ کمیته حزب سوسیال دموکرات کارگران روسیه در باکو ایجاد شد و همین رویداد مهمی در تاریخِ جنبشِ پرولتاریای آذربایجان بود (انسیکلوپدی آذربایجان شوروی، ج ۱، ۱۹۷۶، ص ۵۵۲).
با گسترش فعالیت سوسیال دموکراتها در باکو، روزبهروز تشکّلهای آنها نیرومندتر و نیازشان به انتشار روزنامه و نشریات جهت ترویج افکارشان و برقراری ارتباط منسجمتر با کارگران بیشتر میشد.
از سالهای آغازین سده بیستم رفته رفته جریان مبارزات کارگران شاغل در صنایع باکو روزبهروز گسترش مییافت و بلشویکها به دنبال حل مسائل و مشکلات پیش روی خود در سازماندهی و ایجاد تشکیلات برآمدند. آنان با پیبردن به نبود نشریات پیش روی خود در سازماندهی و ایجاد تشکیلات برآمدند. آنان با پیبردن به فقدان نشریات به زبان آذربایجانی که از طریق آنها بتوان ادبیات سیاسی و کارگری را به میان کارگران و تودههای مردم برد درصدد ایجاد تشکلهایی برآمدند. در نتیجه در سال ۱۹۰۴ با تلاش‌های سلطان مجید افندیف، آ. م. استوپانی، پ. آ. جاپاریدزه و چند تن دیگر سازمان «همت» تشکیل شد (همانجا).
البته لازم به یادآوری است که در تشکیل همت کسانی چون محمدامین رسول‌زاده، محمدحسن حاجینسکی و عباس کاظمزاده نیز حضور داشتند (سهویتوخوسکی، ۱۳۸۱، ص ۶۴)[۱]. اما در تاریخنگاری شوروی در عمل با تحریف و دگرگونی بسیاری از رویدادها، نقش بلشویکها پررنگ شده و از نقش کسانی که بعدها به ملیگرایی رو آوردند کاسته شده و یا در اصل به نقش آنها اشاره نشده است.
پیدایش سازمان همت در آستانه انقلاب ۱۹۰۵ در حقیقت به دلیل عدم توجه کمیته باکوی سوسیال دموکراتها به کار و تبلیغ در میان مسلمانان شاغل در صنایع نفت و دیگر بخشهای کارگری بود (همان، ص ۶۳). آنان از اکتبر سال ۱۹۰۴ روزنامهای مخفی به نام همت منتشر کردند که پس از انتشار ۶ شماره در سال ۱۹۰۵ از سوی پلیس توقیف شد (انسیکلوپدی آذربایجان، ج ۱۰، ۱۹۸۷، ص ۲۷۹).
در سال ۱۹۰۵ با پیوستن مشهدی عزیز بیگوف و نریمان نریمانوف به سازمان همت رهبری این سازمان تقویت شد (سهویتو خوسکی، ۱۳۸۱، ص ۶۵). این دو نفر و بهویژه نریمان نریمانوف در تحولات آتی در منطقه نقش بسزایی داشتند.
اگرچه در تاریخنگاری شوروی کوشش شده تا به سازمان همت صبغه مارکسیستی داده شود، اما حضور عناصر ملیگرا در این جریان تا آن اندازه پررنگ بوده که در انسیکلوپدی آذربایجان شوروی (۱۹۸۷، ج ۱۰، ص ۲۷۹-۲۷۸) ناگزیر از اشاره بدان شدهاند. در این زمینه که آیا همت یک سازمان با گرایشهای مارکسیستی بوده و یا به ملیگرایی تمایل داشته نظرگاه‌های گوناگونی مطرح است که جای بحث آنها در اینجا نیست. اما همین قدر یادآور میشود که به نوشته یک تاریخنگار شوروی مقاله‌های همت از مواضع غیرمارکسیستی نوشته میشد (سهویتوخوسکی، همان، ص ۶۴). اما شواهد و قراین دیگری نیز وجود دارد که این سازمان به کمیته باکوی حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه نیز نزدیک بوده و سرنوشتِ آنها متأثر از دگرگونیهای آتی در درون حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه و تقسیم‌شدن آنها به دو گروه بلشویک و منشویک قرار داشته است. با وجود این، پافشاری تاریخ‌نگاران شوروی بر اینکه همت تنها یک سازمان سوسیال دموکرات و مارکسیست بوده منطبق با واقعیتهای موجود نیست (شاکری، ۱۳۸۴، ص ۱۷۶). اما به باور ما شواهدی نیز در دست است که وجود رگه‌های نیرومندی از گرایشهای مارکسیستی در همت را نشان می‌دهد.
به هر صورت سازمان همت نقش بسزایی در دگرگونیهای سیاسی ـ اجتماعی قفقاز داشته و فعالیتهای آنها که در آغاز محدود به حوزههای نفتی باکو میشد به‌سرعت گسترش یافته و بخشهای دیگری از ماورای قفقاز مانند پتروفسک، تفلیس و گنجه را نیز دربر گرفت (همان، ص ۱۷۷). از این گذشته سازمان همت در ترویج عقاید و افکار سوسیال دموکراتیک در میان کارگران ایرانیِ شاغل در باکو و دیگر نقاط ماورای قفقاز نقش مهم داشت (همان، ص ۱۷۴).
پس از شکست انقلاب ۱۹۰۵ روسیه و استقرار ارتجاع استولیپین، سازمان همت از ضربات پلیس تزاری در امان نماند و تحت پیگرد قرار گرفت. بسیاری از رهبران آن بازداشت و برخی نیز رهسپار ایران شدند (شاکری، همان، ص ۱۷۷).
در سالهای پس از انقلاب ۱۹۰۵ سازمان همت اگرچه ضعیف شده بود توانست با فعالیتهای انقلابی، زیر رهبری کمیته حزبی باکو، گروه زیادی از کارگران مسلمان را متحد کند (انسیکلوپدی آذربایجان شوروی، ج ۱۰، ۱۹۸۷، ص ۲۷۹-۲۷۸). و در همان حال به انتشار نشریاتی به زبان آذربایجانی و انتشار بولتنهایی پرداخت که از آن میان برنامه حزب سوسیال دموکرات کارگران روسیه بود که توسط نریمان نریمانوف ترجمه شده بود (همانجا).
همزمان با فعالیت سازمان همت، بلشویکها روزنامههایی چون «باکینسکی رابوچی» را در سال ۱۹۰۶ و «باکینسکی پرولتاری» را در سال ۱۹۰۷ منتشر نمودند. «باکینسکی رابوچی» پس از انتشار نخستین شماره از سوی پلیس تزاری توقیف شد اما این روزنامه از سال ۱۹۰۸ به عنوان روزنامۀ کارگران صنایع نفتی باکو به شکل قانونی به صورت هفتگی منتشر میشد (انسیکلوپدی آذربایجان شوروی، ج ۱، ۱۹۷۶، ص ۵۴۹).
پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و سقوط رژیم تزاری، سازمان همت فعالیت علنی خود را دوباره از سرگرفت و به نام سازمان «همتِ» حزب اجتماعیون عامیون کارگری روسیه شناخته شد. آنان در قفقازِ جنوبی فعالیت خود را گسترش دادند. موقعیت شهر باکو به لحاظ صنعتی بودن آنجا یکی از دلایلی بود که بلشویکها توانسته بودند نفوذ قابل توجهی در میان کارگران آنجا داشته باشند و در جهت پیشبرد برنامههای خود حرکت نمایند.
