موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
در ادامه سیاست‌های شوروی، از سال‌های اولیه قرن چهاردهم قمری، کمیته‌هایی جهت الحاق آذربایجان ایران به شوروی شکل گرفته بود. برای این منظور در دو مرحله عوامل اطلاعاتی زیادی به ایران اعزام شدند و شناسایی کاملی از آذربایجان توسط این مأموران صورت گرفت. در کنار فعالیت‌های فرهنگی ارتش سرخ و عوامل اطلاعاتی آن، در اسفند ۱۳۲۲ در شورای کمیساریای اتحاد جماهیر شوروی برای «توسعه کمک‌های اقتصادی و فرهنگی به اهالی آذربایجان جنوبی*» مذاکراتی انجام آمد و تصمیمات مهمی گرفته شد. از جمله فعالیت‌های در نظر گرفته شده، عبارت بودند از: چاپ حداقل سه شماره روزنامه به زبان ترکی آذربایجانی و توزیع آنها در میان اهالی، تأسیس چاپخانه برای چاپ آثار نویسندگان و شعرای آذربایجانی، اجرای برنامه‌های تئاتر و کنسرت، دایر کردن کلاس‌های زبان آذربایجانی (حسنعلی، ۱۳۸۶: ۳۷ ـ۳۵).
تبلیغات شوروی توسط واحدهای ارتش سرخ و عده‌ای از مردم آذربایجان شوروی سابق که قبلاً «اران» نامیده می‌شد، صورت می‌گرفت. وسایلی که شوروی‌ها از آنها به منظور تبلیغ استفاده می‌کردند، انتشار روزنامه و اجرای نمایشنامه‌هایی بود که هدفشان خلق یک هویت و ملیت جداگانه برای مردم آذربایجان بود.
این تبلیغات، هنگامی تشدید شد که حدود شش ماه پس از اشغال ایران توسط قوای متفقین، هیئتی از کمونیست‌های آذربایجان شوروی به سرپرستی عزیز علی‌اف، دبیر کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان و محب‌علی قاسم‌اف از متخصصان شرق‌شناس، به دعوت مقامات شوروی وارد تبریز شدند. جمیل حسنلی در این باره می‌نویسد: «باقراف در نخستین روزهای سپتامبر ۱۹۴۱» (آغاز دهه دوم شهریور ۱۳۲۰) برای مذاکره درباره آذربایجان جنوبی به مسکو احضار می‌شود … در مذاکرات مسکو تصمیم گرفته شد از آذربایجان شوروی گروه‌هایی مرکب از اعضای حزب کمونیست، نهادهای دولتی، کارشناسان حقوقی، امنیتی و اقتصادی به آذربایجان اعزام شوند. رهبری این گروه‌ها برعهده عزیزعلی‌اف محمدکریم اوغلی دبیر سوم کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان شوروی گذاشته شد. قرار بر این شد که در نیمه دوم سپتامبر ۱۹۴۱ «هیئت عزیزعلی‌اف» فعالیت خود را در تبریز آغاز کند، و مسئولین بخش‌ها چنین تعریف شدند: محب‌علی امیراصلان‌اف بخش اقتصادی، آقاسلیم آتاکیشیف عملیات ویژه (سازمانـ امنیت. م)، مصطفی قلی‌اف بخش پزشکی ـ بهداشتی، میرزا ابراهیم‌اف سردبیر روزنامه ترکی‌زبان.
به منظور به نمایش گذاشتن پیشرفت‌های آذربایجان شوروی در زمینه ادبیات، صنعت، هنر، اقتصاد و غیره قرار شد هیئت اعزامی به شهرهای تبریز، بندر پهلوی، اردبیل، رشت، آستارا و سایر مناطق، گندم، قند و شکر، نفت و غیره بفرستد. در شهرهای بزرگ آذربایجان اپرای «کوراوغلی»، «لیلی و مجنون»، «شاه اسماعیل»، «آرشین مال آلان» و «مشهدی عباده» به نمایش گذاشته شود. موافقت مسکو در مورد اینکه «هیئت عزیز علی‌اف» در عرض سه ماه تعداد اعضای خود را از ۵۰۰ نفر به دو الی شش هزار نفر برساند جلب شد» (همان: ۱۹-۲۰).
شوروی‌ها، شدیداً به مسئله تفاوت‌های زبانی آذربایجان و سایر نقاط ایران دامن می‌زدند و بدین‌ترتیب، سعی داشتند مسئله زبان را سیاسی کنند. آنها از این طریق می‌کوشیدند تا به اصطلاح، آگاهی ملی در بین مردم آذربایجان ایران که آن را آذربایجان جنوبی می‌نامیدند، به وجود آورند. به همین دلیل تلاش می‌کردند تا روابط خود را با مردم آذربایجان گسترش دهند. آنها یک واحد مخصوص سازمان مرکزی تبلیغات سیاسی ارتش سرخ را در تبریز به وجود آوردند. هدف از تشکیل این واحد، ایجاد و توسعه روابط با آذری‌ها بود. از جمله اعضای واحد مزبور فردی به نام میرزا ابراهیم‌اف بود که مبلّغ زبردستی بود و سردبیری روزنامه وطن یولوندا را که توسط شوروی برای تبلیغ قومیت‌گرایی در آذربایجان به وجود آمده بود، برعهده داشت. وی می‌نویسد: «بر آن بودیم که در آنجا [یعنی آذربایجان] تبلیغاتی صورت دهیم و در آنجا تحرکی به وجود آوریم و همچنین روابط دوستانه‌ای را که از نخستین روزها بین مردم محلی و سربازان ما [شوروی‌ها] ایجاد شده بود، مستحکم‌تر کنیم: » (بی‌نیسمن، بی‌تا ۳۱).
برای عملی کردن این تصمیم «انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی» تأسیس گردید و به منظور جذب نخبگان و شخصیت‌های علمی و هنری، شعبه این انجمن در ۲۱ مرداد ۱۳۲۳ در تبریز شکل گرفت. پنج کمیته این مؤسسه برای تحقق مفاد اصلی دستور فوق به وجود آمد که عبارت بودند از: کمیسیون ادبی، کمیسیون طبی، کمیسیون‌های هنرهای زیبا، کمیسیون ورزش و سیاحت و کمیسیون اقتصاد. کمیسیون هنرهای زیبای این انجمن با جذب مسئولان هنر نمایش تبریز، گروه منسجمی را به‌عنوان «تئاتر انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی شعبه تبریز» به وجود آورد (رنجبر فخری، ۱۳۸۳: ۴۸۹).
بعد از تبریز، در همان سال، شعبه این انجمن در اردبیل نیز تشکیل شد و اولین جلسه برای تأسیس کمیسیون انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی شعبه اردبیل، در بیست‌ونهم شهریور ۱۳۲۳ با حضور یکصد نفر از رؤسا و کارکنان ادارات با حضور استاندار آذربایجان و فرماندار اردبیل تشکیل شد. تأسیس انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی در مراغه و جلفا و برپایی جشن در تبریز به مناسبت گشایش آکادمی علوم در شهر بادکوبه از دیگر موضوعات گزارش شده است (صدری و نیکبخت، ۱۳۸۶: ۳۱ـ۳۲). موضوع مهم‌تر دیگر، درخواست انجمن فرهنگی مبنی بر اعزام تعدادی از دانش‌آموزان برای تحصیل در بادکوبه بود که هفت نفر به این منظور معرفی گردیدند. انجمن فرهنگی علاوه بر دانش‌آموزان، تلاش زیادی برای جذب اهل فرهنگ و هنر داشت؛ دعوت از شخصیتی چون اقبال آذر برای بازدید از بادکوبه را هم بایستی در همین راستا دانست (حسینی، ۱۳۸۳: ۱۹۲).
در آستانه تشکیل فرقه دمکرات، شاهد تشکیل حزب زنان توسط حزب توده ایران به تأسی از شوروی هستیم که یکی از موارد آن از اردبیل گزارش شده است. ضمن آنکه اجرای کنسرت‌های متعدد هم تا قبل از تشکیل فرقه دمکرات و سازمان یافتن این فعالیت‌ها توسط هنرپیشگان ارتش سرخ، در شهرهای مختلف برگزار می‌گردید (صدری و نیکبخت، ۱۳۸، ۳۳).
* نامی که با اغراض سیاسی توسط عوامل اطلاعاتی و‌امنیتی شوروی وضع گردید که در واقع تکمیل حرکتی بود که توسط ترکان جوان از جعل نام آذربایجان بر اران تاریخی صورت گرفته بود.
