تبلیغات شوروی در زمان اشغال ایران

فرشته جهانی – نرگس منتی

روس‌ها در تبلیغات خود در ایران از هیچ وسیله و طریقی غفلت نکردند و هیچ فرصت و موقعیتی را از دست ندادند. تبلیغات بسیار زیادی برای معرفی موفقیت‌های شوروی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و سیاسی انجام دادند.

«موضوع تبلیغات شوروی در ایران بر دو نوع بود: نوع اول عبارت از همان تبلیغاتی که معمولاً دولت متحارب و داخل در جنگ در خصوص مساعی جنگی خود و شجاعت و فداکاری سربازانش و میهن‌پرستی و وفاداری بیشتر آن‌ها به عمل می‌آورد. نوع دوم تبلیغات شوروی، آن فعالیت‌های سیاسی بود که متوجه هدفهای دورتری بود و هدفشان از این تبلیغات این بود، که می‌خواستند ذهن ایرانیان را به این قبیل مسائل آشنا سازند و می‌خواستند آزادی و خوشبختی و ترقی و سعادت ساکنین قفقاز و ترکستان را در مقابل فقر و بیچارگی و عقب‌افتادگی توده‌های ایرانی جلوه دهند و نظر آن‌ها را به‌سوی خود جلب کنند.[۱] در زمان اشغال مناطق شمالی، شوروی تبلیغات گسترده‌ای انجام داد، مرکز این تبلیغات در سفارت شوروی بود و تحت نظر وابسته مطبوعاتی اداره می‌شد. یکی از وظایف عمده اداره مطبوعات سفارت شوروی این بود، که هر قدر ممکن است صفحات بیشتری از جراید ایران برای چاپ اخبار و گزارشات خبرگزاری اختصاص داده شود. سیاست یک جانبه روزنامه‌های کمونیستی که به زبان فارسی منتشر می‌گردیدند، کاملاً مشخص بود.[۲] جراید چپ‌گرای فراوانی در تهران و تبریز منتشر می‌شدند، که وسیله خوبی بودند جهت تبلیغات شوروی، در تبریز دو روزنامه هوادار شوروی منتشر می‌شد، وطن یولندا، که چاپ باکو بود و ضمن انعکاس اخبار شوروی بر ارتباط و پیوند میان آذربایجان ایران و آذربایجان شوروی تاکید خاصی داشت و روزنامه خاور نو که با کمک مقامات شوروی در تبریز منتشر می‌شد.[۳] همچنین دولت شوروی روزنامه‌ای نیز به نام دوست ایران برای انتشار در تبریز، در باکو به چاپ رسانید، که یکی دیگر از منابع تبلیغاتی شوروی محسوب می‌شد.[۴] روس‌ها درعین‌حال که از همه وسایل برای تبلیغات خود استفاده می‌کردند، دقت و اهتمام داشتند، که از پخش اخبار و اطلاعاتی که مخالف منافعشان بود ممانعت نمایند. بخصوص بعد از بحران نفت از اواخر سال ۱۹۴۴ و در تمام طول سال ۱۹۴۵ به‌شدت اخبار را سانسور می‌کردند و اکثر اخبار و مطالبی که ایرانیان می‌شنیدند و یا در مطبوعات می‌خواندند یک‌جانبه و بیشتر همان‌ها بود، که از منابع شوروی انتشار می‌یافت.[۵]  بنابراین نحوه برخورد آن‌ها با مطبوعات طوری بود، که اگر اخباری مطابق میلشان نبود سانسور می‌کردند. فعالیت‌های فرهنگی، نمایش فیلم، برگزاری  نمایشگاه از دیگر فعالیت‌های شوروی برای جلب نظر مردم بود، همچنین روزنامه وطن یولوندا در تبریز منتشر می‌شد و به‌طور رایگان در بین دانش آموزان دبستان‌ها و دبیرستانها پخش می‌گردید و روزنامه دیگری که اخبار جنگ در آن چاپ می‌شد، تبلیغات گسترده‌ای به نفع شوروی‌ها انجام می‌داد.[۶] یکی دیگر از وسایل مؤثر و نیرومند تبلیغات شوروی، رادیو بود، که دولت ایران مجبور شد، پس از ورود متفقین به آن کشور قسمتی از وقت رادیو تهران را برای تبلیغات جنگی در اختیار آنان بگذارد.[۷] در شهریور ۱۳۲۳ شوروی، مدرسه و بیمارستانی را  افتتاح کردند و در آن آذری و روسی نیز تدریس می‌شد.[۸] بیمارستان شوروی در تهران برای روسیه فوق‌العاده ارزش داشت، احتیاج مبرم ایرانیان به بهداشت سبب شد، که بیمارستان شوروی شهرت نیکوئی در آن کشور کسب کند. و یک نشریه طبی در سال ۱۹۴۴ هم تحت توجه و حمایت بیمارستان مزبور به دو زبان فارسی و روسی منتشر شد.[۹] ارتش سرخ نیز که اصولاً وظایف فنی و امنیتی را عهده‌دار بود، به‌نوبه خود به‌صورت وسیله‌ای برای تبلیغ درآمد. ارتش سرخ خدماتی برای ایرانیان انجام می‌داد، که روس‌ها از خود آن به‌عنوان اسلحه تبلیغاتی در میان ایرانیان استفاده به عمل می‌آوردند. آمبولانس‌های ارتش سرخ در شهرستان‌های شمالی بین مردم دارو پخش می‌کردند و به آن‌ها کمک می‌نمودند. و گاهی اوقات مهندسین ارتش سرخ چاه‌های آب را دردهات تعمیر می‌کردند روس‌ها اقدامات مزبور را به‌حساب خیراندیشی و نوع‌دوستی و علاقه و صمیمیت خویش نسبت به ایرانیان بگذارند.[۱۰]

در پاییز سال ۱۹۴۴ روس‌ها انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی را دایر کردند، چندین کتابخانه از نشریات و مطبوعات و کتب شوروی تأسیس شد و کلاسهایی برای آموزش زبان و ادبیات روسی دایر گردید. سخنرانی‌ها و نمایشات هنری متعددی تشکیل یافت و حتی بعضی از شخصیت‌های بسیار معروف با انجمن فرهنگی ایران و شوروی تماس و ارتباط نزدیکی داشتند.[۱۱] یکی از فعالیت‌های شوروی در زمینه تبلیغات فرهنگی، اعزام گروههای نمایشی و موسیقی جمهوریهای شوروی به آذربایجان بود، تا با برگزاری نمایش‌هایی در شهرهای عمده منطقه، چهره سرزنده‌تری از جامعه شوروی را به نمایش گذاشته و به تعبیر کنسول ایالات‌متحده نشان دهند، که کمونیست‌ها وحشی نیستند.[۱۲] سینما نیز وسیله مؤثری برای تبلیغ شوروی بود. اولیای امور شوروی سینمایی به نام ستاره در خیابان معروف شاه‌آباد تحت اختیار داشتند، دو سینمای معروف دیگر یعنی مایاک و تهران نیز غالباً فیلم‌های محصول شوروی را نمایش می‌دادند؛ علاوه بر این سفارت شوروی و انجمن فرهنگی ایران و شوروی نیز تقریباً در همه میهمانی‌های رسمی خود برای مدعوین فیلم‌هایی به معرض نمایش می‌گذاشتند.[۱۳] هدف شوروی از مهمانی‌های بزرگی که بر پا می‌کرد، می‌خواستند کلیه مدعوین را از ثروت و قدرت خود باخبر کند، بعد دیگر تبلیغات شوروی، اقتصادی بود، که به‌عنوان یک عامل مؤثر و اهرم فشار از آن استفاده می‌کردند، بدین‌صورت که مناطق شمالی ایران را ازلحاظ اقتصادی به خودشان وابسته کرده بودند و حتی از ارتباط اقتصادی این ایالت‌ها با سایر نقاط ایران جلوگیری می‌کردند و دقیقاً سیاست‌هایی را که در اروپای شرقی اعمال کردند، در نواحی شمالی ایران نیز به کار گرفتند.[۱۴] دولت شوروی درعین‌حال که سعی داشت اهالی محل را با تبلیغات گسترده خود جلب کند، می‌کوشید آذربایجان را از دیگر نقاط کشور و همچنین نفوذ خارجی دور و منزوی سازد.اقداماتی چون برکناری تدریجی مقامات حکومت مرکزی در استان، انتصاب چهره‌های موردنظر شوروی و تحدید حضور نیروهای ژاندارمری و ارتش ایران و همچنین محدود ساختن حوزه فعالیت‌های مقامات انگلیس و آمریکایی در منطقه تحت اشغال شوروی هر یک تلاشی بود در این جهت، یکی دیگر از نشانه‌هایی که از تمایل شوروی مبنی بر تسلط کامل بر حوزه نفوذش حکایت می‌کرد، آن بود که تقاضا کرد تدارکات شوروی به‌جای آن‌که طبق معمول به پایانه‌های شمالی بندر انزلی و تبریز ارسال گردد، فقط تا زنجان و قزوین حمل شود.[۱۵] بعد از ۱۹۴۴ تبلیغات صریح و علنی شوروی علیه آمریکا و انگلیس شروع کرد.منازعه ایران و روسیه در موضوع امتیاز نفت مقاصد و مبدا و نقطه عطف تغییر روش تبلیغات شوروی و شروع حمله علیه انگلیس و آمریکا بود و تبلیغاتش بیش‌ازپیش جنبه ضد غربیه خود گرفت.[۱۶]

[۱] لنزوسکی،۲۳۷،۲۳۸:۱۳۵۳

[۲] همان،۲۲۱،۲۲۲

[۳] فاوست،۱۶۴،۱۶۵:۱۳۷۳

[۴] همان،۱۷۱

[۵] لنزوسکی،۲۳۰،۲۳۱:۱۳۵۳

[۶] ناصحی،۸۲،۸۳:۱۳۸۴

[۷] لنزوسکی،۲۲۵:۱۳۵۳

[۸] فاوست،۱۷۱:۱۳۷۳

[۹] لنزوسکی،۲۲۷:۱۳۵۳

[۱۰] همان،۲۲۷،۲۲۸

[۱۱] همان۲۲۳،۲۲۴

[۱۲] فاوست،۱۶۲:۱۳۷۳

[۱۳] لنزوسکی ،۲۲۶:۱۳۵۳

[۱۴] صوفی،۱۸۸:۱۳۹۳

[۱۵] فاوست،۱۶۲،۱۶۳:۱۳۷۳

[۱۶] لنزوسکی،۲۴۱:۱۳۵۳