موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
حسین صدیقی
شیخ محمد خیابانی شوهر عمه رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای[۱] در سال۱۲۹۷ هجری قمری در خامنه ـ از توابعِ تبریزـ متولد شد. او پس از چند سال تجارت و تحصیلات مقدماتی در پطروفسکی پایتخت داغستان که محل اقامت پدرش بود، به تبریز بازگشت و در مدرسه طالببه تبریز به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی فقه و اصول را نزد آیت‌الله حاج میرزا ابوالحسن انگجی فراگرفت، مدتی امام جماعت مسجد کریمخان در محله خیابان تبریز بود و به همین دلیل به خیابانی مشهور گردید. پس از پیروزی انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ش انجمنی به نام انجمن ملی (ایالتی) در تبریز تأسیس شد که شیخ محمد خیابانی براساس شایستگی‌های علمی و سیاسی از سوی سران انجمن ملی به عضویت این انجمن در آمد.. خیابانی تفنگ انقلاب را زیب پیکر خویش ساخت[۲]و به دفاع از شهر و ناموس مردم در مقابل سپاه عین‌الدوله می‌پرداخت و در سنگر مبارزان و مجاهدان خطاب به آنان می‌گفت: «یاران من! ما ضد حکومت ارتجاعی و استبدادی قیام کرده‌ایم …هرگز نباید به خستگی و یأس تسلیم شویم، به خصوص وقتی که بار سنگین زندگی ملتی از مویی باریک آویزان شده باشد …ضمناً طوری رفتار نمایید که شرافت تاریخی ما حاصل شود و قاطبه ملت ایران با امتنان و تشکر بگویند که تبریز، ایران را نجات داد».[۳]دوره مهم فعالیت و مبارزات سیاسی خیابانی در مجلس شورای ملی صورت گرفت. خیابانی پس از فتح تهران در تیر ۱۲۸۸ توسط مجاهدین، به نمایندگی از سوی مردم تبریز به دوره مجلس شورای ملی که در آبان ۱۲۸۸ آغاز به کار کرد، راه یافت[۴] و از آن پس در سنگر مجلس در کنار نمایندگانی همچون آیت‌الله سید حسن مدرس به دفاع از حقوق ملت ایران پرداخت. از اقدامات خیابانی در مجلس دوم، اعتراض علیه اولتیماتوم استعمار‌گرانه دولت روس بود. در متن اولتیماتوم مزبور آمده بود بود:
۱ـ مستر شوستر، خزانه‌دار و مستر لکوفر از کارها برکنار باشد.
۲ـ دولت ایران، از این پس بدون اطلاع و رضایت روسیه و انگلیس، مستشار از کشورهای خارج استخدام نکند!۳ ـ مخارجی را که دولت روس برای لشکرکشی به خاک ایران رشت و انزلی تحمل کرده، باید توسط ایران پرداخت شود!
دولت روس و انگلیس برای دریافت جواب فقط ۴۸ ساعت مهلت می‌دهند و در صورتی که دولت ایران متن اولتیماتوم را قبول نکند و تسلیم نشود، سالداتها و قزاقهای روس، به سوی قزوین پیشروی خواهند کرد و ایران را به اشغال خود درخواهند آورد! و در صورت پرداخت‌نکردن مخارج، مبلغ آن دو برابر خواهد شد. [۵]به محض انتشار این خبر در تهران و تبریز و رشت و دیگر شهرهای ایران مردم به حرکت درآمده[۶] و بازار تعطیل شد، دوایر دولتی و تجارتخانه‌ها به حا لت نیمه‌تعطیل درآمد و جنبش علیه روسها ایجاد شد، حتی زنان در کنار مردان، اعترض خویش را علیه اولتیماتوم مزبور اعلام کردند.[۷]وثوقالدوله وزیر امور خارجه گزارش اولتیماتوم روس را به مجلس داد و تقاصای تصویب آن را کرد او خطاب به نمایندگان گفت: «هیئت وزیران به اتفاق چنین رأی داده‌‌اند که این سه خواهش روس قبول بشود! تا اینکه هر طوری که نمایندگان محترم صلاح می‌داند از آن قرار رفتار بشود».در این هنگام شیخ محمد خیابانی در نطق پرشوری در مجلس، سرسختانه در برابر تصویب این اولتیماتوم مقاومت کرد و نمایندگان را از تسلیم‌شدن در برابر روسها برحذر داشت و با صدای رسا و بلند، سکوت مرگبار مجلس را شکست:«هیچ کس و هیچ دولتی حق ندارد که اختیار، آزادی و استقلال کسی یا دولتی را از آنها سلب کند، مگر اینکه به شیوه کهن بربریت و وحشیت برگردد!…».
خیابانی با صراحت گفت «… بنده از طرف ملت، که حق آزادی و استقلال را از چندین هزار سال پیش تاکنون برای خودشان ثابت می‌دانند، عرض می‌کنم که ما تا امروز مستقل بوده‌ایم، در حفظ حقوق و ترقی مملکت خودمان صاحب اختیار بوده‌ایم … من با کمال جسارت و گشاده‌رویی به دولت روسیه می‌گویم که ممکن نیست این ملت، امور کشور و اختیار و استقلال خود را به دیگران واگذار کند … این اولتیماتوم به استقلال ایران لطمه می‌زند و شکی نیست که فقط با موافقت دولت ایران، این اولتیماتوم مورد قبول واقع نمی‌شود! … امیدوارم این اولتیماتوم ظالمانه را پس بگیرند و ملت ایران را از خودشان آزرده نکنند…».[۸]
پس از نطق وی و چند نفر دیگر از نمایندگان، از مجلس رأی خواسته شد. به استثنا‌ی چند نفر زبون و نوکرصفت که از مجلس بیرون رفتند، بقیه نمایندگان یک به یک برخاسته آزادانه رأی خود را در رد اولتیماتوم بیان نمودند، درحالی‌که فریادهای شادی تماشاگران با چشمهای اشک‌آلود برای تمجید و تحسین وکلای خود فضای سالن را پر کرده بود.[۹]
مخالفت‌ها و اعتراضات خیابانی و چند تن دیگر از نمایندگان مجلس علیه اولتیماتوم منجر بسته‌شدن مجلس شورای ملی گردید. همین که مجلس بسته شد خیابانی در سبزه میدان تهران میتینگ عظیمی تشکیل داد. در ابتدا شیخ اسماعیل هشترودی میتینگ را افتتاح نمود، سپس خیابانی در حدود یک ساعت و نیم درباره اولتیماتوم سخنرانی کرد، موقعی که میتینگ رو به اتمام می‌رفت، پلیس‌های پیرم خان حسب دستور وزیر امور خارجه برای دستگیری خیابانی و سایر رفقای هم عقیده‌اش به سبزه میدان آمدند اما اثری از خیابانی مشهود نبود.[۱۰]
پس از این ماجرا خیابانی به مشهد رفت و پس از چند ماه اقامت در آن شهر به جلفا آمد، و به خاطر بعضی از ناامنی‌ها که شجاع‌الدوله در تبریز به وجود آورده بود، دوباره به پطروفسکی برگشت. خیابانی در پطروفسکی نتوانست خود را راضی به اقامت دارد تا اینکه سرانجام به تبریز بازگشت[۱۱] و روزنامه تجدد را منتشر کرد. خیابانی با انتشار روزنامه تجدد، تحولات اساسی و اصلاحات اجتماعی مدنظر خود را به اطلاع مردم می‌رسانید.[۱۲]
پس از آن در سال ۱۹۱۹ وثوقالدوله با انعقاد قراردادی ایران را به صورت تحت‌الحمایه انگلیس درآورد. به موجب آن، امتیاز راه‌آهن و راههای شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت. وثوقالدوله که جهت انعقاد این قرارداد رشوه‌های کلانی از انگلیس گرفته بود برای جنبه اجرایی پیدا کردن قرارداد موظف بود آن را به تصویب مجلس شورای ملی برساند. به همین لحاظ در تلاش بود تا هرچه زودتر انتخابات مجلس چهارم برگزار گردد. قبل از شروع انتخابات اقدامات شدیدی از قبیل توقیف و تبعید مخالفان قرارداد ۱۹۱۹ و آزادیخواهان و نویسندگان به عمل آمد تا از دموکراتها کسانی انتخاب نشوند: «وثوقالدوله متوجه شد که اگر خیابانی و سایر نمایندگان آزادی‌خواه تبریز به تهران بیایند، نقش مؤثری در مجلس شورای ملی بازی خواهند کرد. بدین‌جهت تصمیم گرفت حزب دموکرات تبریز را منحل و رؤسای آن را مغلوب کند. دموکراتها تصمیم به مقاومت گرفتند و قیام شروع شد.
روز هفدهم حمل ۱۲۹۹و در مدت دو روز تمام شهر و ادارات دولتی به دست حزب دموکراتها افتاد. در مدت شش ماهی که قیام دوام داشت، شهر خیلی منظم بود و خیابانی سعی داشت انتظامات عمومی کاملاً برقرار باشد».[۱۳]
هنگامی که در مرداد ۱۲۹۸ انتخابات مجلس چهارم شروع شد با وجود اقدامات طرفداران وثوقالدوله برای عدم راه‌یابی دموکراتها به مجلس، شش نفر از نه نماینده مجلس از دموکراتها انتخاب شدند که در رأس آنها شیخ محمد خیابانی قرارداشت.[۱۴] به دنبال اعتراضات و کشمکش‌های سیاسی، وثوقالدوله با اعزام دو نفر خارجی به نامهای ماژور بیورلینگ رئیس نظمیه تبریز و فوکل کلو، به همراه چند افسر ایرانی و سوئدی از تهران به تبریز، بسیاری از کارمندان و مسئولان ادارات را به دلیل اینکه نتوانسته بودند در انتخابات خواسته‌های او را برآورند، اخراج و مأمورین خود را جایگزین آنان کرد و در واقع انتخابات آذربایجان را به هم زدند.[۱۵]
این بود که در دوره چهارم مجلس، نمایندگان آذربایجان به مجلس راه نیافتند.. او برای واداشتن وثوقالدوله به لغو معاهده، در بهار ۱۲۹۹ به مبارزه مسلحانه روی آورد و در ۱۷ فروردین همان سال در برنامه‌ای ازپیش‌طراحیشده، تمامی ادارات و مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد و شهر به دست آزادیخواهان افتاد. وی با گسترش این قیام به دیگر شهرهای آذربایجان، توانست این خطه را از حاکمیت دولت وثوقالدوله خارج سازد.[۱۶]
در کشاکش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوقالدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مهدی قلی خان هدایت، معروف به مخبرالسلطنه را مأمور فرونشاندن قیام تبریز کرد. مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره با خیابانی چون نتوانست او را از ادامه نهضت بازدارد به کمک رئیس قزاقخانه تبریز که یک کلنل روسی بود، عملیات نظامیِ بزرگی را علیه نیروهای خیابانی به راه انداخت. در جریان این نبرد نیروهای اندک شیخ شکست خوردند و شیخ محمد خیابانی نیز در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ برابر با ۲۹ ذیحجه ۱۳۳۸ در ۴۰ سالگی به شهادت رسید.
جنبش و قیام خیابانی یکی از صفحات درخشان تاریخ حرکت انقلابی ایران به خصوص در آذربایجان است. او برای نجات ایران از سیطره استبداد داخلی و دخالت‌های خارجی تا آخرین قطره خون خود ایستادگی نمود و سرانجام به دست مستبدین به شهادت رسید.
امام خمینی در این رابطه به پیشتازی آذربایجانی‌ها و دلیرمردان آن در مقابله با فتنه‌انگیزی تجاوزگران برای دفاع از کیان مملکت اسلامی اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «آذربایجانی همیشه طرفدار اسلام بوده و در هر قضیه‌ای که پیش آمده پیشقدم بوده است. برای رفع ظلم پیشقدم بوده است، آذربایجان که در صدر مشروطیت «ستارخان و باقرخان‌اش» آن زحمات را کشید، بعد خیابانی آن کارها را کرد».[۱۷]
آیت‌الله سیدحسین خامنه‌ای جد رهبر انقلاب اسلامی در نهضت مشروطه حضور فعالی داشت وی از علمای بزرگ آن روز تبریز بود؛ که مردم را درباره قضایای مشروطیت هدایت و راهنمایی می‌کرد که در منابع تایخ مشروطیت مذکور است.
آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با مردم آذربایجان، تبریز را شهری آکنده از خاطرات مجاهدت و فداکاریها توصیف کردند و از خیابانی به‌عنوان مرد مبارز و روحانی آزاده نام برده مقاومت مردم تبریز در برابر قرارداد وثوقالدوله به رهبری شیخ محمد خیابانی را ستوده می‌فرمایند: «در قضیه مرحوم شیخ محمد خیابانى ـ که تبریز یک تنه ایستاد ـ مسئله، مسئله قرارداد وثوقالدوله بود. در تهران، عمّال حکومت ضعیف با یک قرارداد، امور مالى و امور نظامى کشور را دودستى تقدیم کردند به انگلیسى‌ها. تبریزى‌ها ایستادند. مرحوم خیابانى و دیگران در مقابل این قضیه بود که ایستادند و آن حوادث عجیب تبریز پیشامد کرد. تبریز همیشه این طور بود».[۱۸]
[۱]. روزنامه رسالت، ۳۱ /۳/۱۳۶۸، ص۱۰
[۲] علی آذری، قیام شیخ محمد خیابانی، تهران: صفی علیشاه، چاپ چهارم، ۱۳۶۲، صص۱۰-۱۱٫
[۳] . عبدالحسین ناهیدی آذر و رحیم رئیسنیا، دو مبارز جنبش مشروطه، ستارخان و شیخ محمد خیابان، تهران: آگاه،] بیتا [، صص۱۹۵-۱۹۶٫
[۴] . سید هادی خسروشاهی، نهضت آزادیستان و شیخ شهید محمد خیابانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹، ص ۲۹٫
[۵] محمدعلی آقا بادامچی تبریزی، شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، چاپ برلین، سال ۱۳۰۴ ش، ص ۲۸٫
[۶] . علی آذری، پیشین، ص۲۵٫
[۷] . مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: علمی، ۱۳۷۳، ج ۷، ص ۸۷.
[۸] . علی آذری، پیشین، صص۳۰-۳۱٫
[۹] . ابراهیم ناصحی، مشروطیت و تبریز، تبریز: سالار، ۱۳۷۹، ص۲۲۰٫
[۱۰] . علی آذری، پیشین، ص۳۷٫
[۱۱] . همان، صص۱۱۰-۱۰۱٫
[۱۲] . حیدری، پیشین، ص۱۵۶٫
[۱۳] . همان، ص ۱۴۱٫
[۱۴] . علی آذری، پیشین، ص۲۲۶٫
۱- مصطفی قلیزاده، محمد خیابانی و خروش حماسهها، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۲، ص۱۲۷٫
[۱۶] . علی آذری، پیشین ،ص۲۶۳٫
