موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
موضوع سخنرانی: نهضت میهن پرستان ارسباران
داود دشتبانی، مدیر مسئول نشریه وطنیولی و دانشجوی دکتری تاریخ روشنفکری مسلمانان قفقاز را به دو دوره تقسیم کرده و در این خصوص گفت: در دوره اول همچنان هویت ایرانی بر جامعه مسلمانان قفقاز غلبه داشت. عباس قلیآقا باکیخانوف، فتحعلی آخوندزاده و در درجه بعدی میرزا شفیع واضح و سید عظیم شیروانی نماینده اصلی جریان روشنفکری این عصر بودند که در عین حفظ برخی ویژگیهای فرهنگی ایرانی و حفظ برخی تعلقات جهت گسترش فرهنگ تجدد و مبارزه با مظاهر عقب ماندگی با سیاست روسها همراه شدند. این قشر روشنفکران با آنکه همچنان صراحتا یا تلویحا ایرانی قلمداد می‌شدند اما نقش مهمی را در سست شدن پیوندهای عاطفی ایران و جامعه مسلمانان قفقاز ایفا کردند. از سال ۱۸۷۵ میلادی دور دوم حیات جامعه مسلمانان قفقاز آغاز گردید که انتشار نشریه اکینچی توسط حسن بیگ زرداوی و آغاز سلطنت سلطان عبدالحمید دوم در ۱۸۷۶ و جنگ ۱۸۷۸ تا ۱۸۷۹ نقطه عطف این عصر هستند. او ادامه داد: نشریه ترجمان نیز که توسط اسماعیل بیگ گاسپرینسکی و تحت تاثیر اکینچی و کشکول کار خود را در باغچه سرای آغاز کرد، منادی ترکگرایی در میان مسلمانان روسیه گردید که در سال‌های بعد دست کم در قفقاز پژواک بلندی یافت. سیاست اتحاد اسلام که در دوران عبدالحمید دوم به سیاست رسمی امپراتوری عثمانی بدل شود توسط این نشریهها با جدیت معرفی تبلیغ و حمایت گردید. این سیاست کم کم با رنگ و بوی ترکگرایی نیز آمیخته شد و روشنفکران غیر مذهبی یا کمتر مذهبی را نظیر حسن بیگ زرداوی و اسماعیل بیگ کاسپرینسکی نیز کم کم به همراهی با آن پرداختند. روشنفکران سنی مذهب همچون زرداوی و برداران انسی زاده پیشقرولان ترکگرایی در قفقاز بودند و بر خلاف سنت تاریخی، شیعیان نیز آرام آرام دشمنی با عثمانی سنی مذهب را کنار گذاشته و رهبری معنوی این امپراتوری بر همه مسلمانان را پذیرفته و مبلغ آن شدند.
