موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
برای فهم ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی گنجه در گذشته تاریخی آن باید ابتدا وضعیت طبیعی اران و کرانه‌های رود کورا و وضع اقتصادی آلبانیا را مورد مطالعه قرار داد. موسی کالان کاتواتسی[1] مؤلف تاریخ آلوانک مطلب بسیار کوتاهی ارائه کرده است، که با توجه به این نوشته می‌توان از همان مختصر به اوضاع اقتصادی و تا حدودی به شیوه زندگی مردم آن پی بُرد. کاتواتس می‌نویسد: «در منطقه کوه‌های قفقاز همه گونه نعمت موجود است، رود بزرگ کورا با جریان آ‌ب‌های خود، ماهیان بزرگ و کوچک به همراه می‌آورد و سرانجام به دریای گاسپی (کاسپین) می‌پیوندد، در طول کرانه‌های این رود دشت‌ها و جلگه‌هایی وجود دارند که سرشار از گندم و جو فراوان و تاکستان‌های بسیارند. از اراضی آن نفت، نمک، ابریشم[2] و پنبه به دست می‌آید، در آن اراضی درختان زیتون نیز می‌رویند. در کوهها، طلا، نقره و مس استخراج می‌شود، در این کوهها حیواناتی چون شیر، یوزپلنگ و پرندگانی چون شاهین وجود دارند.» از مطالب یادشده می‌توان دریافت که مردم اران (آلبانیا) به ماهیگیری، کشت گندم و جو و پرورش انگور، استخراج نفت، تهیه نمک، استخراج طلا، نقره و مس و تولید ابریشم و پنبه و نیز باغداری[3] از جمله پرورش درخت زیتون اشتغال داشته‌اند.» (رضا، 1382، صفحه:293 و 294)
گمان می‌رود نوشته موسی کالان کاتواتسی متعلق به ادوار متأخر و چه بسا روزگاری باشد که خود شاهد آن بوده است. اما قبل از آن استرابون «از متفاوت‌بودن شیوه زندگی 26 قبیله ساکن آلبانیا یاد کرده است. وی ضمن اشاره به پرمحصول بودن اراضی، از شیوه کشت و زرع یاد می‌کند و از اشتغال مردم به ماهیگیری در نواحی ساحل دریا و مصب رود کورا سخن می‌گوید. وی در آغاز می‌نویسد: «آلبانیایی‌ها بیشتر به گله‌داری و پرورش دام گرایش دارند. وی از شیوه زندگی چوپانی، آلبانی‌ها یاد کرده است. مطالب وی حاکی از شیوه زندگی ابتدایی آلبانی‌هاست. از نوشته استرابون چنین بر‌می‌آید که در روزگار او روستاها و اراضی تعلق به کاهنان داشته و گروههایی از مردم برای کاهنان کار می‌کردند.» (همان:293)
اما شهر گنجه که بنا بر بسیاری از گزارش‌های تاریخی و کشفیات به‌دست‌‌آمده از عهد باستان از مناطق مهم اران بوده، در اواسط قرن چهارم هجری به مرکز سیاسی و اقتصادی اران تبدیل گردید؛ یعنی در زمانی که بردعه براثر حملات روس‌ها تخریب شد و این شهر به‌تدریج به عنوان مرکز و کرسی اران تبدیل گشت. در این عصر ابریشم‌بافی و سفالگری در گنجه گسترش یافت و پارچه‌های ابریشمی گنجه از معروفیت خاصی برخوردار بود.»
(http://oldganja.aznet.org/reserve.htm)
در دوره سلجوقیان، همان‌طور که در این کتاب اشاره شد، گنجه از مناطق مهم قلمرو سلجوقیان و بعد اتابکان اران محسوب شد. در تمامی دوره صفوی گنجه به صورت یکی از بزرگ‌ترین مناطق سیاسی و اقتصادی ایران درآمد و با حضور خاندان زیاداوغلی قاجار در حکومت این منطقه جزء قلمرو ایالات ایران در دوره صفوی درآمد. این موضوع علاوه بر آنچه در روایات تاریخی آمده در گزارش‌های متعدد آن دوره نیز می‌توان ملاحظه کرد که از جملة این گزارش‌ها می‌توان از گزارش محمد معصوم بن خواجگی اصفهانی که به آن اشاره شد، یاد کرد. در مورد وضعیت اقتصادی و اجتماعی گنجه در دوره قاجاریه نیز می‌توان به گزارش حاج سیاح که در سال 1276 یعنی در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه از گنجه دیدار کرده است اشاره کرد. این گزارش در هنگامی تهیه شده که حدوداً 33 سال از انعقاد قرارداد ترکمان‌چای گذشته بود.
حاج سیاح در گزارش خود در سال 1276 هجری (1859 میلادی)در باره محصولات گنجه می‌نویسد: «ابریشم، پشم و روغن فراوان است، نساجی به قدر کفاف خودشان می‌باشند. درخت گردو بسیار دارد، جمعیت آن حدود 25 هزار نفر است.» (دولت‌آبادی، وبلاگ شهرنواز)
با نگاهی گذرا که به اهمیت جایگاه جغرافیایی و موقعیت اقتصادی و تاریخی گنجه صورت گرفت، می‌توان گفت که این ولایت یکی از مهم‌ترین مناطق در قفقاز جنوبی بوده و بررسی تاریخ پر فرازونشیب آن برای آگاهی از تاریخ و تمدن قفقاز مفید فایده و راهگشاست.
1 ـ موسی کالان کاتواتسی مورخ قرن دهم میلادی برابر با قرن چهارم هجری قمری، (ن،ک به همان صفحه 40. عنایت‌الله رضا، آران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول،تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، 1382، چاپ دوم، ص 40)
2 ـ این عبارت که از اراضی ابریشم به دست می‌آید اشتباه است، زیرا مراکز پرورش ابریشم خارج از توتستانها بوده و باید ابتدا توتستانها آماده شود و سپس محل‌هایی برای پرورش کرم ابریشم با تغذیه از برگهای توت آماده گردد و بعد نخ ابریشم را از پیله‌های ابریشم به دست می‌آوردند.
