موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
ناهیده عابدینی- کارشناس ارشد تاریخ
چکیده
تغییرات و تحولات جهانی که اوضاع ایران نیز کم و بیش متاثر از آن می شد، افراد آشنا با تغییرات دنیا سعی کردند سیستم جدید آموزش را در ایران راه اندازی و به آن جنبه عمومی دهند و همه افراد موظف به گذراندن دوره های آموزشی باشند . تا از آسیب های بسیاری که در طول دوره های مختلف تاریخی خصوصاً قاجار بکاهند.مهمترین و اساسی ترین مشکل در برخورد با نیروهای خارجی ضعف دیپلماسی بود،کمبود علم و دانش نیز مزید بر علت بود.با نگاهی به قوانین ایران دوره مشروطه متوجه تقلیدی بودن آن می شویم که از قوانین کشورهای بلژیک،فرانسه،و … گرفته شده بود، چه بسا قوانین سایر کشورها در دیگر جامعه ها (ایران) کاملاً مطابق با نیازهای واقعی آن جامعه نباشد. پیشگامان نهضت فرهنگی ایران چه زن و چه مرد آن در صدد بودند تا ضعف های ناشی از جهل و ناآگاهی را از میان بردارند تا آینده سازان میهن مسلح به سلاح علم، دانش و اطلاعات به روز به دفاع از وطن بپردازند. حفظ وطن از دست بیگانگانی که تنها برای افزایش سود منافع خود وارد مین و یا هر کشور ضعیف دیگر می شوند امری ضروری و واجب است. این پیشگامان درصدد برآمدند تا سیستم ضعف موجود را جایگزین سیستمی جدید و کارآراتر نمایند. دوران قاجار دوران آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدن اروپایی بوده است و از دوره عباس میرزا تلاش برای اخذ پیشرفت های فنی و علمی آنها بود و می رفت تا شکل جدی تری به خود بگیرد.
مردان و زنان بسیاری در جهت پیشرفت کشور و آشنایی هر چه بیشتر مردم با فنون و علوم جدید تلاش های طاقت فرسای زیادی انجام دادند و به مشکلات بسیاری برخورد کردند ، با وجود آن از پای ننشستند و به تلاش خود ادامه دادند و با هزینه شخصی مدارسی به سبک نوین تاسیس کردند.
کلید واژه: انقلاب مشروطه،مدارس جدید ،زنان پیشگام،مردان پیشگام
حاجی میرزا حسن تبریز ( رشدیه )، میرزا علی خان امین الدوله ، حاجی یحیی دولت آبادی ، میرزا محمودخان احتشام السلطنه، حاجی حسین امین الضرب، و … در تقویت فرهنگ جدید کوشش ها کردند و سال ها از عمر و قسمتی از سرمایه خود را صرف این کار کردند.[۱]
در این مجال معرفی مختصری از مردان و زنان پیشگام در امر تاسیس مدارس نوین انجام می شود مدارسی که جایگزین مکتب خانه ها شد.
حاج میرزا علی خان امین الدوله :
پسر میرزا محمد مجدالملک سیتکی در سال ۱۲۶۰ قمری در تهران متولد شد و دارای معلومات قدیم و جدید بود.خوش خط و در انشای زبان فارسی مقامی ارجمند داشت، زبان فرانسه را خوب می دانست و ملایم داشت از سیاست دنیا مطلع بود با افکار نوین آشنایی داشت و معارف پرور بود[۲]
وی از جمله اصلاح طلبان و پیشروان تجدد و آزادی است و ارتباط او با میرزا حسین خان سپهسالار و شیخ محسن خان مشیرالدوله و میرزا ملکم خان و مخالف آنها با سیاست داخلی و خارجی امین السلطان ( صدر اعظم وقت ) می رساند که از هواداران دوستی ایران و ملل دموکراسی بوده است.
تمایل او به دولت های دموکراتیک و اعجاب ادات مشاهده قانون و علامت و آبادی و زنگی ممالک رامتیه و تاسف وی بر ناامنی و ظلم و بر قانونی و خرابی و قفه و جهل کشور از فتوای یادداشت های اون پیداست[۳]
سال ۱۳۱۵ به ریاست وزرا، منصوب می گردد و در دوره صدرا تامین الدوله آزادی بیشتر نصیب مردم می شود و تاسیس مدارس رواج می یابد.[۴] مدرسه رشدیه در زمان وی در تهران ساخته شد.
وی یکی از لیبرال ترین سیاستمدار آن دوره بود در زمان صدارتش تعداد زیادی طرح جدید را آغاز کرده از جمله اصلاح خدمات پستی، احداث جاده های جدید و تاسیس مرکز فکری جدیدی به نام انجمن معارف و اصلاحات آموزشی و حقوقی نیز انجام داد و از میرزا حسن تبریز و میرزا محمود الحتشام السلطنه که مدارس جدیدی در تبریز و تهران تاسیس کردند حمایت نمود.[۵]
امین الدوله روز پانزدهم محرم ۱۳۱۶ قمری در دربار وارد شده از جانب شاه به او گفته می شود استعفای خود را تقدیم کند.[۶]
سید محمد طباطبائی :
طباطبائی فرزند سید محمد صادق طباطبائی روحانی و مجتهد بزرگ و معروف تهران بود،وی پس از تکمیل تحصیلات در تهران سال ها نزد میرزا حسن جلوه به تحصیل حکمت الهی پرداخت،بعد از آن به نجف اشرف رفته و به تکمیل تحصیلات دینی همت گماشت و به مقام اجتهاد رسید.
در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه بنا به درخواست پادشاه وقت به تهران مراجعت کرد و مشغول انجام وظایف دینی گشت.
وی از آزادمردانی که مورد تعقیب و تکفیر روحانیون واقع می شدند حمایت می کرد و چون در مراتب علمی و تقوای اون کمترین تردیدی نبود و از بی نظری و پاکدامنی او همه اگاه بودند و نفوذ کامل در میان مردم داشت.این بود که راهی را که پیش گرفته بود با کامیابی به پایان رسانید و نامش در سرلوحه تاریخ مردان بزرگ و غمگساران ملت ایران جای گرفت.[۷]
مرحوم سید طباطبائی به امانت و راستی شهرت داشت و پیروانش مطمئن بودند که او برای کسب منافع شخصی در دربار ، به آرمان های آنها پشت نمی کند.[۸]
وی مدرسه ای به سبک جدید به نام مدرسه اسلام تاسیس نمود و مدیریت آن را به فرزند خود میرزا سید محمد صادق طباطبائی که در سلک روحانیون بود سپرد و روز افتتاح مدرسه از صدر اعظم و عموم رجال منتفذ و شاهزادگان و علمای طراز اول دعوت کرد و در حضور آنان از منافع توسعه معارف و دانش سخن راند و از آنان به بعد معارف پژوهان با عشق و علاقه بیشتری به ترویج علوم جدید که در پیش قراول نهضت آزاده بود پرداختند.[۹]
شیخ هادی نجم آبادی :
اکثر روشن فکران دوره ناصری تربیت یافتگان دبستان این روحانی بزرگ بودند و رهبران نهضت نوین با او ارتباط داشتند.
پیش طلوع نهضت مشروطیت از دنیا رفت و عمرش کفاف نداد که میوه زحماتش را بچیند و کامش از شهد افکاری که در دلها کاشته بود شیرین گردد.[۱۰]
وی از جمله روحانیونی بود که افکار و روشنی داشت او تمام توان خود را جهت انسانیت و تهذیب اخلاق به کار می برد.
-یحیی دولت آبادی :
سی سال عمر خود راصرف تربیت فرزندان ایران کرد وسهم مهمی از ثروتش را که داشت در این راه خرج نمود و مدرسه ادب و مدرسه سادات را تاسیس کرد.[۱۱]
-لقمان الممالک :
تحصیلات خود را در فرانسه به پایان رسانیده بود و از اطبای معروف زمان خود به شمار می رفت،مدرسه ای بنام لقمانیه در تبریز تاسیس نمود.
-ملک المتمکلین :
مدرسه ای در اصفهان و دبستانی در بندر انزلی تاسیس نمود،قاضی قزوینی نیز دبستانی در قزوین تاسیس کرد،سعید العلمای مازندرانی مدرسه قدسیه را در تهران تاسیس کرد و مرتضی قلی خان معروف به کمالیه،مدرسه کمالیه را در تهران ایجاد نمود،ارفع الدوله سفیرکبیر ایران در اسلامبول حاجی علیقلی سردار اسعد که از خوانین روشنفکر بختیاری بود سپرد.
-پیشگامان زن:
-بی بی خانم وزیر اف ( استر آبادی )
در سال ۱۳۲۴ ه.ق[۱۲] مدرسه دخترانه تهران بنام دبستان دوشیزگان را باز کرد، تاریخ، قرائت، نگارش ، جغرافیا ، ریاضیات و علوم دینی از جمله موضوعهای تدریس شده می باشد…
برای تشویق والدین درس آشپزی،آموزش کارهای دستی افتتاح کرد…وی همچنین پرورشگاهی برای دختران بی سرپرست ایجاد کرد.[۱۳]
-طوبی آزموده
دختر مرحوم میرزا حسن خان سرتیپ[۱۴]یکی از مقتدرترین زنان فرهنگی عصر خود بود،وی بانویی واقع بین،روشنفکر و سیاستمدار بود.[۱۵] در سال ۱۳۲۶ ه.ق مدرسه ناموس را در خیابان فرمانفرا تاسیس نمود،هر سال مجال روضه خوانی در مدرسه برگزار می کرد،طوبی آزموده به دریافت تقدیرنامه و نشانه های علمی درجه۲،۱ نایل شد.[۱۶]
-دره المعالی
عضو انجمن مخدرات وطن بود.[۱۷] از خانواده سطح بالای منتفذی بود که با خانواده سلطنتی روابط صمیمانه داشت،پدرش علی شمس المعالی طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بود،وی با استفاده از ثروت شخصی خود مدرسه مخدارت تهران را در سال ۱۳۲۲ ه.ق باز کرد و از زنان باسوادتر خانواده خواست تا در امر تدریس به او کمک کنند.[۱۸]
-آقا بیگم
دختر مجتهد آزاد اندیش ،شیخ هادی نجم آبادی بود که رئیس انجمن مخدرات وطن بود،مدرسه ای بنام مدرسه ای بنام مدرسه دختران در جنوب تهران ساخت و در سخنرانی اش برای انجمن سنوات از حکومت به دلیلی غفلت از امور ملت انتقاد کرد و خواهان توجه به وضع زنان شد.[۱۹]
-مهرتاج رخشان
فرزند،محمدباقر رضوی،ملقبیه امام الحکما،طبیب ارتش بود و مادرش حمیده،دختر حکیم سینا،که در سخن پروازی گوی سبقت می ربود.اولین و بزرگترین خدمت بانو درخشان تاسیس مدرسه ام المدارس در سال ۱۳۲۶ ه.ق بود….از پیشوایان فرهنگی و آزادی زنان ایران به شمار می رود.[۲۰]
-خانم ماهرخ گوهرشناس
مدرسه دخترانه ترقی را در سال ۱۲۹۰ ش در تهران تاسیس نمود با وجود مخالفتهای شوهر به کار خود در مدرسه ادامه داد و مدرسه ابتدایی او وسیع بود از پسران هم ثبت نام کرد.[۲۱]
وی زنی بود نوع دوست و باتقوی و از جمله زنانی است که در انقلاب مشروطیت با همفکران خود جمعیتی ترتیب داد،افراد این جمعیت هم قسم شدند که برای احقاق حقوق زنان از جانفشانی ،کشته شدن ،تحمل سختی و مرارت دریغ نورزند.[۲۲]
از دیگر پیشگامان تاسیس مدارس دختران در تهران بانو کامیاب موسس مدرسه تربیت بناب،عزت الشریعه،موسس مدرسه محمودیه ، ماه سلطان امیر صبحی موسس مدرسه تربیت سنوان،خدیجه هرمزی وسس مدرسه لاله و …. که با تاسیس مدارس در نهضت فرهنگی زنان و تربیت دختران تلاش فراوان نمودند .[۲۳]
در سال ۱۳۱۳ش که قانون تاسیس دانشگاه به تصویب مجلس شورای ملی رسید دانشسرها و مدارس عالی از موسسات دانشگاه محسوب شدند.آموزش دختران در دانشگاه نیز در راستای سیاستهای فرهنگی دولت و انجام اصلاحات اجتماعی – فرهنگی با هدف پیشرفت کشور مورد توجه قرارگرفت و ….در سال ۱۳۱۴ پس از تاسیس دانشگاه بالاخره اولین گروه دختران که عبارت بودند از خانم ها،شاهزاده،اسکندری،شمس الملوک مصاحب،بدرالملوک بامداد،سراج النسا،(دختر هندی)،مهرانگیز،منوچهریان،زهرابیات اسکندری،بتول سمیعی،طوسی حائری،شایسته حائری،شایسته صدیق ، تاج الملوک نجفی،فروغ و زهرا کیا(خانلری)به دانشگاه راه یافتند که همگی آنها از زنان دانشمند،فعال و خدمتگزاران اجتماعی بشمار می روند.[۲۴]
نتیجه :
انقلاب مشروطه در تاریخ معاصر ایران نقطه تحولات جدید و بسیاری است در خصوص تاریخ آموزش پرورش نیز نقطه ی تحول مهمی است، مبارزه با جهل و ناآگاهی و پیامدهای آن که عامل اصلی عقب ماندگی کشور محسوب می شد برای پیشگامان نهضت فرهنگی ایران چه زن و چه مرد هدف و اساس بود.
بعد از انقلاب مشروطه تاسیس مدارس و مدارس سبک نوین حتی برای مردان نیز با سختیهای بسیار همراه بود از سویی خلاء دانش و آموزش حتی در جهت حفظ وطن در مقابل بیگانگان حس می شد از سوی دیگر عوام نظر خوبی به تحصیل در مدارس جدید در مورد پسران و مردان را نداشتند دیگر دختران جای خود داشتند. تامین مخارج مدارس برعهده ی موسسان بود با صرف هزینه های شخصی (ارثیه – جهیزیه و…)به تامین بودجه مورد نیازپرداخته می شد.توجه به مشکلات و باورهای زمانی اهمیت و جایگاه کار مردان و زنان پیشگام در امر تاسیس مدارس به سبک نوین را مشخص تر می کند .معرفی و آشنایی با آنان که باعث گسترش آگاهی،آشنایی با فنون و علوم جدید، سیستم و مدارس جدید در کشور شدند جهت تکمیل درک تاریخ کشورمان ضروریست .
منابع
۱- آفاری،ژانت،انقلاب مشروطیت ایران،تهران:علمی،بیستون،۱۳۷۹
۲- بامداد ،بدرالملوک ،زن ایرانی ( از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید،تهران،ابن سینا،۱۳۷۴٫
۳-دهخدا،علی اکبر.لغت نامه دهخدا
۴- ملک زاده–مهدی،تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ،تهران:علمی،۱۳۷۱،چاپ سوم.
۵-دولت آبادی،یحیی ،«حیات یحیی»ج ۱،انتشارات عطار،تهران ,۱۳۷۱
۶- کسروی،احمد .تاریخ مشروطه ایران.تهران:علمی،۱۳۷۱،چاپ سوم
۷-قویمی ،فخری،کارنامه زنان مشهور ایران از قبل اسلام تا عصر حاضر،تهران،وزارت آموزش و پرورش ۱۳۵۲٫
۱ کسروی،احمد .تاریخ مشروطه ایران.تهران:علمی،۱۳۷۱،چاپ سوم.ص ۱۹-۲۰
۲ ملک زاده–مهدی،تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ،تهران:علمی،۱۳۷۱،چاپ سوم،ص۱۱۴
۵ آفاری،ژانت،انقلاب مشروطیت ایران،تهران:علمی،بیستون،۱۳۷۹
۶ دولت آبادی،یحیی ،همان،ص ۲۰۹،۲۰۵٫
۱۰ ملکزاده،مهدی،همان،ص۱۷۰-۱۷۱٫
۱۲ قویمی ،فخری،کارنامه زنان مشهور ایران از قبل اسلام تا عصر حاضر،تهران،وزارت آموزش و پرورش ف۱۳۵۲،ص۱۳۱٫
۲۴ بامداد ،بدرالملوک ،زن ایرانی ( از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید،تهران،ابن سینا،۱۳۷۴،ص۹۹،۹۸٫
