چرخش به سوی پان ترکیسم

همگام و همپای این حرکت رگه ­های ناسیونالیسم ترکی نیز ظاهر شد و اندیشۀ ملت که در سدۀ نوزدهم در اروپا گسترش یافته بود، روشنفکران عثمانی را به سوی خود جلب نمود (همان، ص ۴۴۳). ترکان تحت تأثیر نوشته ­های روشنفکران و پژوهشگران اروپایی که برخی از آنان مانند دوگوبینو عنصر نژاد و خون را عامل مؤثری در پیشرفت ­های انسانی می­دانستند کم‌کم به ترک­گرایی متمایل شدند (همانجا).

از دیگر کسانی که نوشته­ های آنان در گرایش عثمانی­ها به ترک­ گرایی بسیار مؤثر بود می‌توان از ای. ای. دیوید، مصطفی جلال­الدین پاشا که لهستانی‌الاصل و به اسلام گرویده بود، آرمینیوس وامبری که دوست نزدیک و مشاور سلطان عثمانی بود و لئون کاهون یهودی که در دهه ۱۸۶۰ در پاریس با ترکان جوان ملاقات کرده بود، نام برد (همان، ص ۴۴۴).

البته نباید نقش پژوهش­ها و مطالعاتی را که در دنیای ترک­شناسی و دانش تورکولوژی توسط کسانی چون رادلوف، وامبری و فن لوکوک انجام گرفت و نوشته‌های آنان در تقویت احساس ترکان مؤثر بود، نادیده گرفت. (زاره­واند، ۱۳۶۹، ص ۳۰).

پژوهش­های این دسته از خاورشناسان اروپایی و روسی که مکتب ترک­شناسی را به وجود آوردند، انگیزه جدیدی را برای فعالیت ترک­گرایان که روشنفکران تاتار از بانیان آن بودند، به وجود آورد و آنان را به سوی آرمانی که وحدت همۀ ترکان را می‌خواست و شامل اقوام همخونی که زیر ستم روس­ها قرار داشتند هم می­شد سوق داد (زاره­واند، ۱۳۶۹، ص ۳۰).

وامبری اگرچه سهم بسزایی در مشهور ساختن مفاهیم توران و پان­ترکیسم داشت و استدلال می­نمود که تمامی گروههای ترک به یک نژاد وابسته هستند و در آثارش بازسازی و تشکیل یک امپراتوری ترک را تبلیغ می­نمود، اما در سال­های بعد مجبور به عقب­نشینی شد و پان­ترکیسم را پدیده­ای خیالی و واهی خواند (لاندو، ۱۳۸۲، ص ۲۱-۲۲).

به دلیل آمدن ترکان غیرعثمانی ـ تاتارها و ازبک­ها … –  به خاک عثمانی که پس از جنگ کریمه افزایش یافته بود ترکان از وجود دیگر اقوام ترک آگاهی­های بیشتری به دست آورده و در تماس با آنان و دیگر ترکان آسیای مرکزی که به استانبول می‌آمدند، بین آنان تبادل فکری به وجود آورد (شاو، همان، ص ۴۴۵).

حضور کسانی چون اسماعیل بیگ گاسپرینسکی (گاسپیرالی/ غصپیرینسکی) که در سال ۱۸۸۳ در کریمه روزنامۀ ترجمان/ پرووتچیک را منتشر می­کرد و در ۱۸۷۴ به استانبول آمد و یا احمدآقا اوغلو (آقایف) که در پاریس تحصیل نموده و با ترکان جوان آشنایی داشت و در گسترش ناسیونالیسم ترک در امپراتوری عثمانی نقش مؤثری داشت و نیز یوسف آقچورا که از اهالی غازان بود و در جوانی به عثمانی آمد و در آنجا درس خواند و نخستین اثر نظری پان‌ترکیسم به نام «اوچ طرزی سیاست» (سه روش سیاست) در سال ۱۹۰۲ توسط او نوشته شده و گروه دیگری از ازبک­ها، زمینه­های فعالیت­های ترک­گرایان را ایجاد نمود و روزبه‌روز بر دامنۀ آن افزوده شد (همان، ص ۴۴۵-۴۴۶).

گاسپیرالی در روزنامۀ ترجمان از مدرنیزاسیون اسلام، برابری حقوق زنان و مردان در دنیای اسلام و به وجود آوردن زبان واحد ادبی ترکان سخن می­گفت و شعار «دیلده، فکرده، ایشته بیرلیک» (وحدت در زبان، فکر و عمل» او الهام‌بخش بسیاری از نسل­های بعدی تاتارهای کریمه و ولگا و روشنفکران قفقازی بود (بدرالدین، ۱۳۸۲، ص ۳۷۲). انتشار روزنامۀ ترجمان را می­توان یک رویداد مهم تاریخ پان­ترکیسم به شمار آورد، چرا که به همت همین روزنامه اندیشۀ وحدت میان اقلیت­های ترک‌تبار روسیه گسترش یافت (همانجا).

رفته رفته واژۀ «ترک» اهمیت یافت و استفاده از آن با نوعی احساس غرور همراه شد و صفت «ترکی» نیز در بیشتر روزنامه­ها جایگزین صفت «عثمانی» شد و از واژۀ «عثمانی» تنها به جهت متمایز نمودن به اصطلاح ترکان امپراتوری عثمانی از دیگر ترکان استفاده می­شد. همچنین در کتاب­های تاریخی نیز به ارتباط عثمانی­ها با اقوام ترک ساکن در آسیای مرکزی اشاراتی می­شد (شاو، همان، ص ۴۴۷).

در قفقاز نیز تحت تأثیر همین دگرگونی­ها در عثمانی و دیگر نقاط روسیه، گروهی از روشنفکران آنجا مانند علی حسین­زاده، احمدآقا اوغلو، علی مردان توپچوباشف با حمایت مالیِ ضیاءالدین تازه­اف و چند سرمایه‌دارِ دیگرِ تاتار درگیرِ فعالیت­های جدی ناسیونالیستی و ترک‌گرایی شدند (زاره­واند، ۱۳۶۹، ص ۳۲).

علی حسین­زاده نیز یکی از کسانی است که با انتشار مقاله­ای به نام «ترک­گرا شدن، اسلام‌گرا شدن و غرب­گرا شدن» در سال ۱۹۰۸، سهم بسزایی در گسترش اندیشه­های پان­ترکی داشت (بدرالدین، ۱۳۸۲، ص ۳۷۳).

آنان در تلاش بودند تا به اصطلاح ترکان آذری در قفقاز و شمال غربی ایران را با طرح آرمان‌های اتحاد اسلام و پان­تورانیسم صرف‌نظر از اختلافات مذهبی میان شیعه و سنی زیر یک پرچم گرد آورند (زاره­واند، همان).

ترک­گرایان با تبلیغ ایدئولوژی خود در کتاب‌های تاریخ و ادبیات و با تأکید بر افتخارات گذشته، جوانان را جذب نموده و آنان را تشویق می­نمودند تا زیر نفوذ دولت عثمانی که تنها دولت «تورانی» جهان است قرار گیرند و دربارۀ لزوم اتحاد و همبستگی آنان با دیگر ترک‌نژادان و احیای امپراتوری ترک ـ تاتار نکاتی را گوشزد می­شدند (همانجا).

ناسیونالیسم ترک در امپراتوری عثمانی و متصرفات آن و همچنین در بین مردمان آسیای مرکزی و قفقاز در حال گسترش بود و تبدیل به یک جریان نیرومندی شده بود. کتاب‌های جدیدی در امپراتوری عثمانی منتشر می­شد که در آنها به گسترش ناسیونالیسم ترکی توجه، و به سهم ترکان در رشد و اعتلای تمدن اسلامی و پیشینۀ دیرینۀ امپراتور عثمانی پرداخته می­شد و به نوعی ناسیونالیسم آناتولیایی دامن می­زد (شاو، همان، ص ۴۴۷).

در سال‌های پایانی سدۀ نوزدهم جرقه­های انقلاب در عثمانی زده شد و اعضای کمیتۀ اتحاد و ترقی که از سوی پلیس تحت پیگرد قرار داشتند، به فکر چاره­جویی افتادند. جمعیت اتحاد و ترقی در سال ۱۸۸۹ توسط جمعی از دانشجویان مدرسۀ سلطنتیِ نظامیِ طب استانبول که هدفشان براندازی سلطنت عبدالحمید دوم بود، تشکیل شد (رامسائور، ص ۳۳۷).

در دسامبر ۱۸۹۵ جمعیت اتحاد و ترقی اهداف خود را تحت عنوان «برنامه­مان» اعلام نمود. جمعیت اتحاد و ترقی قصد داشت که در سال ۱۸۹۶ کودتایی را علیه بیدادگری و سلطۀ استبدادی سلطان انجام دهد ( همان، ص ۳۵۲). اما طرح این توطئه در شب پیش از اجرای آن فاش و طرح با شکست مواجه ­شد (همان، ص ۳۵۴).  بسیاری از آنان تبعید ­شدند و مرکز جمعیت از استانبول به ژنو در سوئیس منتقل ­شد (همان، ص ۳۵۹). تا اینکه سال ۱۹۰۸ فرا رسید، در این سال سلطان عبدالحمید مجلس جدید را پس از ۳۰ سال افتتاح نمود (شاو، همان، ص ۴۶۹) با افتتاح مجلس، اجرای قانون اساسی از سرگرفته شد، اما رقابت جریان‌های گوناگون سیاسی، رویدادهایی را رقم زد که روند گرایش به پان­ترکیسم را سرعت بخشید.

در سال ۱۹۰۹ ضیاء گوک‌آلپ در عرصۀ ملی­گرایی عثمانی‌ها ظهور یافت. او به سرعت رشد نمود و توجه مقامات ردۀ نخست اتحاد و ترقی را به خود جلب نمود و آنان او را به عضویت شورای اجرایی حزب برگزیدند که تا سال ۱۹۱۸ در این مقام باقی ماند (شاو، ص ۵۰۸). ضیاء گوک‌آلپ با روی‌آوردن به ناسیونالیسم ترک به فعالیت­های خود افزود و در انتشار رونامه «ترک اردو» با یوسف آقچورا همکاری نمود و کمیتۀ اتحاد و ترقی را وادار نمود تا در سیستم آموزش و پرورش اصلاحات بنیادین ایجاد کند (همانجا).

ضیاء گوک‌آلپ بر این باور بود که زبان بغرنج عثمانی با عناصرِ عربی و فارسی دخیل در آن، باید جای خود را به زبان و گرامر سادۀ ترکی که مردم بدان صحبت می­نمودند بدهد و پیروان و دانشجویان گوک‌آلپ در پی آن بودند تا این اندیشه­ها را به شکل یک عقیده و نظریه­ بسط و گسترش دهند (همان، ص ۵۱۰).

براین اساس باید سنت­های ترکی جایگزین سنت­های عربی می­شد و شعائر و نیایش­های دینی نیز می­بایست به زبان ترکی برگزار می­شد و قرآن نیز می­بایست به زبان ترکی تدریس می­شد (همان، ص ۵۱۲).

ضیاء ­گوک‌آلپ فعالیت­های قلمی گسترده­ای داشت و شعر هم می­سرود و بسیاری از شعرهای او که در آنها گرایش‌های پان ترکیستی آشکارا دیده می­شود در مجموعه‌ای با عنوان «قیزیل آلما» (سیب سرخ) منتشر گردید (لاندو، ۱۳۸۲، ص ۷۴).

یکی از سروده­های معروف او شعر «توران» است که آن را در سال ۱۹۱۱ سروده است. او در این شعر آشکارا به پان ترکیسم دعوت می­نماید، بدین‌گونه که «برای ترک­ها، وطن نه ترکیه است، نه ترکستان؛ وطن کشوری بزرگ و جاودانی است ـ توران!» (لاندو، ۱۳۸۲، ص ۷۴). بی­جهت نیست که او را پدر پان­ترکیسم دانسته­اند.

او به لحاظ نظری بیشترین سهم را در تکوین ایدئولوژی پان­ترکسیم داشت و در این زمینه کتاب «اصول اساسیِ ترک­گرایی» را در سال ۱۹۲۳ منتشر نمود و این کتاب به بنیان ایدئولوژیک پان­ترکیسم تبدیل شد (بدرالدین، ۱۳۸۲، ص ۳۷۳).

ضیاء ­گوک‌آلپ براساس فرهنگ و زبان ترکان سه سطح متفاوت میان آنها برشمرد.

• ترک­های جمهوری ترکیه، ملتی برطبق معیارهای فرهنگی و دیگر معیارها.
• ترکان اوغوز، که به ترک­زبانان قفقاز، ایران و خوارزم هم اشاره دارد و بر این باور است که آنها یک فرهنگ مشترک دارند که همانا فرهنگ ترکان عثمانی است و این چهار منطقه اوغوزستان را تشکیل می­دهند.
• ترک‌زبانانی که در مناطق بسیار دورتر قرار دارند مانند ازبک­ها، یاقوت­ها، قرقیزها، قبچاق­ها و تاتارها که دارای وحدت زبانی و قومی سنتی هستند و با فرهنگ ترکی قرابت دارند (لاندو، همان، ص ۷۶).

براین پایه او برای ایجاد سرزمین ترکستان بزرگ یا همان توران برنامه­هایی ارائه نموده بود که اولین مرحلۀ آن با ایجاد جمهوری ترکیه به وقوع پیوسته و دومین مرحلۀ آن یعنی «اوغوزگرایی» به آیندۀ نزدیک موکول شده بود و بخش سوم آن که همان «توران‌گرایی» بود برای آیندۀ دورتر باقی می­ماند (همانجا).

پان­ترکیسم که در آغاز تنها به عنوان یک جنبش و حرکت فرهنگی مطرح شده بود، رفته رفته از این قالب خارج و اهداف وسیع­تری چون پیوستگی اقتصادی، سیاسی و ایدئولوزیک ترک‌تباران جهان را نیز جزو اهداف خود قرار داد. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم پان­ترکیسم الحاق‌گرایی آن است که به مقتضای زمان و متناسب با شرایط جهانی گاه و بیگاه مطرح می‌گردد و اگرچه اکنون به شکل رسمی مطرح نمی‌شود، اما هیچ‌گاه از سوی نظریه‌پردازان و مدافعان پان­ترکیسم فراموش نمی­شود.

بر این اساس اهمیت منطقه‌ی قفقاز برای ترکان آشکار می­شود که آنها نه تنها قصد چیرگی بر آن مناطق را داشتند، بلکه نسبت به سرزمین­های ایران نیز چشم طمع داشتند و در صورت امکان برای دست­اندازی به آذربایجان ایران هم آماده بودند.