موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
چکیده / سید جعفر جوادزاده مشهور به سید جعفر پیشه‌وری (۱۲۷۲–۱۳۲۶) سیاستمدار، روزنامه‌نگار و مؤسس فرقه دموکرات آذربایجان می‌باشد که در سال ۱۳۲۴ خورشیدی با همکاری تنی چند از فعالان سیاسی، فرقه دموکرات آذربایجان را براساس دستورات حزب کمونیست شوروی در تبریز تأسیس و با انتشار بیانیه دوازده شهریور اعلام موجودیت کرد. او پس از مدتی کوتاه در تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۲۴ به تشکیل مجلس ملی و اعلام رسمی حکومت خودمختار آذربایجان پرداخت و به تبع آن پادگان‌ها و واحدهای نظامی در شهرهای مختلف آذربایجان به تصرف اعضای فرقه دمکرات موسوم به فدائی‌لر درآمد. فرقه دموکرات آذربایجان پس از تجربه یک سال حکومت مستعجل، در آذرماه ۱۳۲۵ خورشیدی پس از تصمیم دولت مرکزی برای اعاده حاکمیت خود در آذربایجان و اعزام نیروی نظامی به این منطقه در آستانه سقوط قرار گرفت. پیشه‌وری قبل از سقوط کامل فرقه دموکرات، در ۱۹ آذر رهبری فرقه را به وزیر فرهنگ خود محمد بی‌ریا واگذار کرد و به همراه تنی چند از دیگر سردمداران فرقه دموکرات آذربایجان به شوروی پناه برد و در باکو اقامت گزید. پس از چند روز به دنبال سقوط کامل فرقه، انبوهی از فعالان و طرفداران او از مرزهای ایران گذشته و به او پیوستند.
پیشه‌وری پس از استقرار در آذربایجان در کنار ساماندهی امور جاری و وضعیت نابسامان اعضای فرقه دموکرات آذربایجان، به نویسندگی و نگارش خاطرات سیاسی خود می‌پرداخت. اختلاف شدید پیشه‌وری با میرجعفر باقراف حاکم آذربایجان که ناشی از روحیه استعماری باقراف بود، باعث بروز مشکلات فراوانی برای پیشه‌وری شد تا اینکه پیشه‌وری در ۲۰ تیرماه ۱۳۲۶ هنگام بازگشت از شهر گنجه (کیروف‌آباد) پس از یک حادثه رانندگی در بیمارستان درگذشت. درگذشت پیشه‌وری از طرف دولت شوروی سابق یک حادثه طبیعی اعلام شد ولی گروهی از شاهدان این حادثه را قتل عمدی ـ به دلیل اختلاف نظر پیشه‌وری و میرجعفر باقروف ـ و مرتبط با دستور پنهانی باقراف برای حذف پیشه‌وری از عرصه سیاست دانستند و گروهی دیگر این حادثه را به دستور کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان دانسته‌اند که جزئیات این حادثه و بررسی دقیق آن موضوع این پژوهش می‌باشد که تاکنون به صورت جامع مورد بحث قرار نگرفته است.
واژگان کلیدی: ایران، آذربایجان، فرقه دموکرات، پیشه‌وری، شوروی
