گزارش مشروح نشست علمی تخصصی نجات آذربایجان از چنگال اهریمن

گزارش مشروح مراسم  

نشست «نجات آذربایجان از چنگال اهریمن» با محوریت مقاومت های محلی و مبارزه مردم اردبیل علیه فرقه دموکرات به مناسبت 21 آذر سالروز نجات آذربایجان در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در تاریخ 21 آذر 1397 با حضور اساتید، دانشجویان برگزار شد. این مراسم با تلاوت قران، سرود جمهوری اسلامی و ادای احترام به شهدای دفاع مقدس از جمله خلبان  شهید غفور جدی اردبیلی آغاز گردید.

 در ابتدای این جلسه داوود دشتبانی با اشاره به اسناد منتشر شده درباره فرقه دموکرات آذربایجان، اظهار کرد: مساله آذربایجان موضوع مهمی است، در سال 1324 شمسی فرقه دموکرات به مدت یکسال فعالیت کرد که این فعالیت از مهمترین فعالیت های یکصد ساله کشور است. اسنادی از روند برنامه ریزی این فرقه در سالهای گذشته توسط اتحادیه جماهیر شوروی منتشر شد که با انتشار این اسناد مباحث مبهم آن تا حدودی روشن شد از جمله اینکه از مسکو این فرقه برنامه ریزی و اجرا شد، اما با این وجود همچنان مسایل پشت پرده این فرقه مبهم مانده است.

وی ادامه داد: در آن زمان تلقی عمومی از فرقه دموکرات آذربایجان این بود که این فرقه واکنشی به دوره استبداد رضا شاه است، حتی در تبلیغات کمونیستی اینگونه تعبیر شد که میل اجتماعی برای ایجاد این فرقه در آذربایجان  وجود داشت، همچنین ادعا شد که میل به بهره گیری از زبان محلی برای تحصیل و امور سیاسی و اداری که میل ریشه دار و قدرتمندی است در ایجاد فرقه دموکرات آذربایجان نقش داشت، میلی که در دوره معاصر نیز وجود دارد.

دشتبانی با اشاره به اینکه تبریز و آذربایجان نقش مهمی در جایگاه اجتماعی و سیاسی ایران داشته است، گفت: به دلیل میل قوی آذربایجان و تبریز در توسعه و مشارکت سیاسی کشور و بی توجهی دولت مرکزی به این میل، فرقه دموکرات آذربایجان تشکیل شد. این برداشت ها تا قبل از انتشار اسناد متنوع بود که با انتشار اسناد تا حدودی صحت و سقم این برداشت ها مشخص شد، بدون شک بدون در نظر گرفتن این اسناد احتمال گمراهی درباره این فرقه بسیار است با این وجود نیاز است فرقه دموکرات آذربایجان به صورت مستقل تاریخ نگاری شود تا تمامی مباحث آن روشن شود، همچنین ضروری است واکنش جامعه مدنی، سیاسی و روشنفکری ایران و محلی آذربایجان نسبت به این فرقه در آن محدوده زمانی به خوبی بررسی شود.

وی اظهار کرد: بر اساس بررسی های انجام شده در زمانی که این فرقه تشکیل می شود، شعار عدالت طلبی به دلیل استبداد دولت مرکزی موجب می شود تا تمامی مالکان بزرگ آذربایجان از این فرقه حمایت کند، اما نقطه طنز این فرقه اینجاست که بعدها این حامیان به عنوان مخالفان فرقه می شوند و این استاندارد دوگانه می ماند که چگونه می شود که ابتدا تاسیس فرقه به همکاری با این فرقه تفاخر می کنند اما بعد به دلیل مخالفت با مالکان بزرگ ، حمایت از این فرقه را رها می کنند.

رحیم نیک بخت  مدیر موسسه تاریخ فرهنگ دیار کهن سخنرانی خود را  با عنوان «نقش علمای آذربایجان در حفظ تمامیت ارضی ایران و مبارزه علیه فرقه دموکرات» ایراد کرد و  با اشاره به اینکه فرقه دموکرات آذربایجان ابعاد مختلفی دارد، تاکید کرد: در فرقه دموکرات آذربایجان یک سو جاسوس های  روس و در سوی دیگر روستائیان محروم تحت ستم بودند از این رو باید با اطلاع از تمام مسایل درباره آن سخن گفت. در زمانی که این فرقه تشکیل شد جامعه ایران سنتی و سطح سواد پایین بود و باوجود اینکه حکومت تلاش کرده بود ظاهر جامعه را تغییر دهد، اما باورهای مردم که عموما مذهبی بود، تغییر نکرده بود به همین دلیل علما با وجود سرکوب حکومت، در میان مردم همچنان قدرتمند بودند.

وی با بیان اینکه چالش تمامیت ارضی و مستقل بودن ایران پیشینه تاریخی دارد، اظهار کرد: فرقه دموکرات آذربایجان چهار سال پس از اتفاق شهریور1320 ایجاد شد. در آن زمان برخی ها طرفدار استالین الحاق آذربایجان به شوروی را زمزمه می کردند. نقش علما در مقابله با این زمزمه بسیار مهم بود به طوری نامه مهمی از سوی علمای آذربایجان به مجلس نوشته می شود. علی رغم اینکه جریان مذهبی توسط حکومت مرکزی سرکوب شده بودند اما نمی توان نقش آنها در مقابل جریانات کمونیستی و تجزیه طلبی  نادیده گرفت. علمای آذربایجان بارها در برابر اتفاقات سیاسی آذربایجان به درستی عمل کردند برای نمونه در سال 1320 که حزب توده شکل می گیرد، آیت الله یونس اردبیلی بزرگ دستور می دهد که مردم به این حزب نپیوندند.

این پژوهشگر همچنین گفت: بعد از فتوای علما برای ممانعت به پیوستن حزب توده، اتحاد جماهیر شوروی تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان را در دستور کار خود قرار می دهد و حتی سیدجعفر پیشه وری را که سابقه مخالفت با رضاشاه را داشت را برای رهبری این فرقه انتخاب می کند. همزمان برای اینکه علما را همراه کنند، گزارش هایی از رفتار و برخوردهای تند ژاندارم ها با روستائیان  برای علما ارسال می کنند که علما در پاسخ می گویند، نباید به دلیل برخورد نامناسب ژاندارم ها از ایرانی بودن خودمان دست بکشیم و به روس ها ملحق شویم.

نیک بخت در ادامه به درایت برخی از علما در مواجه با فرقه دموکرات اشاره و اظهار کرد: در تبریز آیت الله میرزا فتاح شهیدی که شاگرد آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی بود، تعدادی از طلبه ها را مامور می کند تا با عضویت در این فرقه از فعالیت این فرقه مطلع  شوند تا اقدام لازم را انجام دهند. یکی از این اقدامات این بود برای فوت آیت الله اصفهانی در اغلب قصبات آذربایجان مراسم ختم به مدت چهل روز برگزار شد. با این تدبیر آیت الله شهیدی کمر استالین در آذربایجان شکسته می شود. مقاومت علما با این فرقه در تمام آذربایجان انجام می شود. این پژوهشگر در جمع بندی صحبت های خود گفت: علما در آن زمان احساس کردند که اگر در صحنه نباشند، تمامیت ارضی ایران به خطر می افتد زیرا الحاق آذربایجان به شوروی به صورت جدی مطرح بود.

میرنبی عزیززاده  استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ از دیگر سخنرانان این نشست با بیان اینکه تاریخ روح و روان دارد، گفت: در تحلیل تاریخ باید به روح و روان تاریخ توجه کرد، ما مبلغ یا دشمن دوره خاصی در تاریخ نیستیم.  تاریخ قصه نیست برای چراغی برای نسل ها است.

وی به تاریخ 500 ساله شاهسون ها اشاره و اظهار کرد: فرهنگ شاهسون ها فرهنگ اسلام و ایران است که در مقابل روس ها و بلشویک ها و رضا شاه مقاومت کرد. شاهسون ها حلقه کوچکی نبودند و یک جریان بودند که حتی مقابل فرقه دموکرات آذربایجان نیز ایستادند. باید تاریخ دانان فرقه دموکرات آذربایجان را به خوبی تحلیل کنند و در اختیار دولتمردان قرار دهند تا از تاریخ درس بگیریم.

در ادامه علی درازی  پژوهشگر تاریخ که درباره سرنوشت اعضای فرقه دموکرات آذربایجان تحقیقات گسترده ای داشته است، مطالب مهمی را ارائه کرد. او گفت: مهاجرت آذربایجانی های مقیم ایران که به نوعی خود را عضو فرقه دموکرات می دانستند، تراژدی تاریخ است زیرا 25 تا 30 هزار نفر در مدت زمان 10 روز که مرز ایران شوروی باز شده بود، از ایران مهاجرت کردند. عمده مهاجرین از اهداف پشت پرده چیزی نمی دانستند و روستائیانی بودند که برای رهایی از شرایط سخت آن زمان با شعارهای زیبا و عدالت محور فرقه همراه شده بودند.

وی با اشاره به اینکه این افراد در بدترین شرایط زندگی در جماهیر شوروی اسکان یافتند و به بیگاری گرفته شدند، تاکید کرد: در سال 1327 حکومت به این افراد عفو عمومی داد اما تعداد محدودی به کشور بازگشتند. پژوهش درباره رویدادی از تاریخ همچون فرقه دموکرات برای این است که از تاریخ عبرت بگیریم.

علی درازی محقق تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی اردبیل  با بیان اینکه رهبری فرقه دموکرات به پیشه وری واگذار می شود، اما باید مشخص شود چرا این فرد برای رهبری انتخاب شد، تصریح کرد: در بررسی های میدانی که از وضعیت مهاجرت داشتم، متوجه شدم که افراد روستایی که فریب خوردند در وضعیت بد اسکان یافتند، اما نکته مهم این است که عمده آذربایجانی های مقیم در کشورهای تجزیه شده شوروی فرزندانشان را با آداب ایرانی و اسلامی تربیت کردند.

این پژوهشگر با طرح این سوال که حکومت قبل و بعد از انقلاب برای مردم فریب خورده فرقه دموکرات چه کردند، اعلام کرد: پاسخ این است که هیچ کاری برای آنها نشده است. حکومت باید مردم عادی را از رهبران جدا بدانند. مردم عادی و روستایی که فریب شعارها را خوردند و همراه شدند.  وی تاکید کرد: متاسفانه نسبت به حفظ و معرفی هویت ملی و تاریخی اقدامی نمی شود و این موجب شده تا نسل کنونی با بحران هویت مواجه شود و از شخصیت های اسطوره ای کشورمان بی اطلاع باشند در حالی که شخصیت جومونگ که اسطوره کشور دیگری است را بیشتر ایرانی ها می شناسند. تاریخ درسی برای همه است تا از آن عبرت گرفته شود اما این موضوع کمتر مورد توجه قرار می گیرند.

احسان هوشمند پژوهشگر تاریخ نیز در این نشست با محوریت ملاحظات تاریخی بعد از حزب دموکرات آذربایجان مطالبی را ارائه کرد. او با اشاره به اینکه مجموعه اسناد مربوط به فرقه دموکرات آذربایجان در مرکز اسناد مجلس خالی است، گفت: باید امیدوار بود که نهادهای ذی ربط به این موضوع رسیدگی کنند که چرا این اسناد نیست و چه اتفاقی برای بخشی از تاریخ کشور رخ داده است، چرا این اسناد در اسناد مربوط به مجلس چهاردهم مفقود شده است؟

محقق مسایل قومی در ادامه افزود : از دیگر مواردی که سرنوشت آن همچنان مبهم است، ناپدید شدن 1.5 تا 5 میلیون تومان از بانک ملی و کشاورزی کشور در آن زمان است. اسناد گواهی از خروج غیرقانونی این مبلغ می دهد که باوجود پیگیری امورخارجه وقت و پاسخ جماهیر شوروی، سرنوشت آن مشخص نیست. ضروری است این مساله بعد از سالها مشخص شود. از اسناد و خاطراتی اعضای فرقه این برداشت می شود که اعضای اصلی این فرقه توسط کشور شوروی تامین مالی می شدند پس نمی توان گفت که این پول در اختیار آنها بوده است.

این پژوهشگر با تاکید بر اینکه کمتر به تاریخ توجه می شود، تصریح کرد: با نیم نگاهی به تاریخ متوجه خواهیم شد که هرگاه میان حکومت و حاکمیت فاصله بیافت، اتفاقات مهمی رخ می دهد، متاسفانه فرقه دموکرات و اتفاق های مربوط به آن به دلیل برگزاری انتخابات مجلس پانزدهم، کمتر مورد توجه قرار می گیرد و بررسی نمی شود چرا این فرقه توانست در میان مردم عادی طرفدار داشته باشد به طوری که تعداد زیادی از آذربایجان برای همراهی با رهبران این فرقه از کشور خارج می شوند.

هوشمند همچنین به اعتراضات مردم در زمان عفو عمومی طرفداران نیز اشاره کرد و گفت: زمانی که عفو عمومی اعلام می شود، مردم در مقابل مراکز دولتی آذربایجان تجمع می کنند و خواهان برخورد جدی با عناصر اصلی فرقه دموکرات می شوند. در این باره نیز مطالعه ای انجام نشده است که چرا این تجمع اعتراضی انجام می شد.

در ادامه نشست دکتر علی کالیراد عضو هئیت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران  طی سخنانی به  اهمیت بررسی تحولات تاریخی آذربایجان اشاره و به نقش سرنوشت ساز آذربایجان در ادامه هویت ایرانی پرداخت.

همچنین در این نشست کاوه بیات محقق و سند پژوه نامی به سخنرانی پرداخت وی در سخنرانی خود به معرفی سندی بسیار مهم که توسط کنسولگری ایران در باکو همزمان با بحران آذربایجان نگارش یافته و به وزارت خارجه ارسال شده بود را با ذکر مقدمه ای در پیشینه توسعه طلبی بیگانگان در آذربایجان معرفی کرد. وی در سخنان خود گفت متاسفانه این گرازش مهم به سان گزارشهای دیگر  مورد توجه اولیای امر واقع نشد به بایگانی سپرده شد.

در پایان این نشست نیز از سه کتاب که مربوط به حوزه تاریخ معاصر آذربایجان و از پژوهشهای موسسه تاریخ وفرهنگ دیار کهن است، رونمایی شد.  کتاب کتابهای رونمایی شده عبارتند از : «توسعه طلبی بیگانگان در آذربایجان» تألیف اصغر حیدری؛ «نقد تاریخ نگاری پان ترکی در ایران» تألیف دکتر مجتبی برزویی؛ « ملت سازی برای آذربایجان» تألیف میر محمد حسینی سفیدان جدید.