موسسه تاریخ و فرهنگ دیارکهن
حسین صدیقی
آیتالله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی فرزند حاج سیدمیرزا باقر در سال ۱۲۹۳ش / ۱۳۳۱ ق در تبریز متولد شد. تحصیلات مقدماتی علوم دینی را از والد ماجد خود حاج سید باقر و عموی گرامی‌اش میرزا اسدالله در مدرسه طالبیه تبریز فراگرفت.[۱] در سال ۱۳۱۶ شمسی هنگام قیام مردم تبریز و مخالفت برخی از علما از جمله میرزا باقر قاضی، پدر آیتالله محمدعلی قاضی طباطبایی، با سیاست‌های اسلام‌ستیزی رضاشاه به همراه پدر به تهران و سپس مشهد مقدس تبعید گردید.
در سال ۱۳۱۸ شمسی برای ادامه تحصیلات حوزوی به قم مشرف گردید و از محضر آیات عظام سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدمحمد حجت کوه‌کمری، سیدصدرالدین صدر، گلپایگانی، حسین بروجردی و عبدالنبی عراقی و امام خمینی کسب فیض کرد[۲] و در سال ۱۳۲۸ راهی نجف شد و نزد علمای برجستهای نظیر مرحوم آیتاللهالعظمی عبدالحسین رشتی، میرزا باقر زنجانی، بجنوردی، سیدمحسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی و شیخ محمدحسین کاشفالغطاء به کسب علوم دینی پرداخت.[۳]
آیتالله قاضی طباطبایی در سال ۱۳۳۱ شمسی مجدداً به تبریز مراجعت نمود و در تبریز نماینده تام‌الاختیار امام خمینی بود. از این رو مسئولیت سنگینی را برعهده داشت.[۴]
با شروع نهضت امام خمینی در سال ۱۳۴۱ در رأس علمای مخالف حکومت پهلوی در آذربایجان قرار گرفت و در سال ۴۲، رهبری مبارزه علیه رژیم پهلوی را در تبریز به عهده گرفت که رژیم شاه ایشان را به همراه برخی دیگر از علمای تبریز در ارتباط با قیام پانزده خرداد و اعتراض به دستگیری امام خمینی، در زندان قزل‌قلعه محبوس نمود. پس از گذشت چند ماه ساواک دستور آزادی وی را از زندان به التزام عدم خروج از حوزه قضایی تهران صادر کرد.[۵]
چند روز بعد امام خمینی نامه‌ای به مناسبت آزادی آیتالله قاضی طباطبایی خطاب به ایشان ارسال داشتند که متن آن چنین است:
«خدمت ذی‌شرافت حضرت مستطاب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای سیدمحمدعلی قاضی (دامت برکاته)، به عرض می‌رساند مرقومه شریفه که حاکی از صحت مزاج شریف و حاوی تفقد آن‌جناب بود، موجب تشکر گردید. از آزادی جنابعالی کمال خرسندی حاصل گردید. از خداوند متعال دوام توفیقات آن‌جناب را در اعتلای کلمه طیبه اسلام خواستارم. مرجو آنکه در رمضان استجابت دعوات حقیر را از دعای خیر فراموش نفرمایید».[۶]
آیتالله قاضی طباطبایی پس از اقامت اجباری در تهران به تبریز مراجعت می‌نماید و مورد استقبال گسترده مردم این دیار قرار می‌گیرد. امام خمینی در نامه‌ای بازگشت آیتالله قاضی طباطبایی به تبریز را به اهالی آذربایجان تبریک می‌گوید: «… پس از تبریک ورود جنابعالی، دام برکات و موفقیت سرکار را در اعلاء کلمه حق و ازهاق باطل از خداوند متعال خواستارم».[۷]
آیتالله قاضی طباطبایی پس از بازگشت به تبریز، مجدداً توسط ساواک دستگیر و در ۲۹ مردادماه ۱۳۴۳ به تهران منتقل می‌شود. در تهران به سبب فشارها و ضربات روحی و جسمیِ ناشی از زندان، در بیمارستان مهر تهران بستری می‌شود. امام خمینی پس از اطلاع نامه‌ای بدین‌مضمون برای ایشان ارسال می‌دارند.
«حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین آقای قاضی تبریزی (دامت برکاته) تهران بیمارستان مهر
از تجدید بی‌عدالتی متأثر. اصلاح امور مسلمین را از خداوند تعالی خواستار و رفع نقاهت جنابعالی را خواهانم. خمینی».[۸]
آیتالله قاضی طباطبایی پس از بهبودی نسبی همچنان در تهران تحت نظر بود. امام خمینی در سخنانی که در مخالفت با لایحه مصونیت مستشاران نظامی آمریکا (کاپیتولاسیون) ایراد می‌فرمایند به محبوس‌شدن آیتالله قاضی طباطبایی اشاره می‌کند: «باید نفوذ ایرانی‌ها قطع بشود باید مصونیت برای آشپزهای آمریکایی، برای مکانیک‌های آمریکایی، برای اداری آمریکایی، اداری و فنی‌اش، مأمورین، کارمندان اداری، کارمندان فنی، برای خانواده‌هایشان مصونیت باشد، لکن آقای قاضی در حبس باشد».[۹] آیتالله قاضی طباطبایی پس از چند روز اقامت اجباری در تهران، به عراق تبعید شده و پس از گذشت یک سال و نیم به ایران مراجعت می‌نماید.
با طرح لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی که براساس آن به زنان حق رأی داده میشد و قید اسلام از شرایط انتخابشوندگان و انتخابکنندگان حذف میشد و بهجای قسم به قرآن، قسم به کتاب آسمانی کفایت میکرد، [۱۰]مورد مخالفت علمای حوزه علمیه قم، مراجع تقلید خصوصاً امام خمینی قرار گرفت. بر همین اساس علمای تبریز، اعلامیههایی را صادر کردند که آیتالله قاضی از جمله امضاءکنندگان آن اعلامیهها بود.[۱۱]
بازگشت ایشان به کشور تقریباً مقارن شد با ورود امام خمینی به نجف. در اولین اقدام آیتالله قاضی طباطبایی طی تلگرافی ورود امام خمینی را به نجف تبریک گفت و امام خمینی در پاسخ نامه ایشان چنین مرقوم نمودند: «… به عرض عالی می‌رساند مرقوم شریف که حاوی تبریک تشرف حقیر به عتبات مقدسه بود، موجب تشکر گردید. از خدای تعالی ادامه فیوضات حضرتعالی را در اعلای کلمه طیبه اسلام مسئلت می‌نمایم…».[۱۲]
آیتالله قاضی طباطبایی در سال ۴۷ به جرم مخالفت با رژیم اسرائیل، دستگیر و به کرمان و زنجان و بافت تبعید شد. در سالهای ۵۶ و ۵۷ ایشان رهبری و هدایت انقلاب را در تبریز عهده‌دار بودند. چنان‌که در گزارش ساواک آمده است
«محمدعلی قاضی طباطبایی در مسجد شعبان تبریز، مردم را علناً علیه مقدسات ملی و میهنی تحریک می‌نماید، به‌طوری که در مورخ ۲۴/۹/۱۳۵۷ به حاضرین اظهار می‌داشت هرکس جاوید کد ۶۶[شاه] بگوید، باید دهانش را ببندید. ضمناً در داخل مسجد به دستور نامبرده اعلامیه‌ای الصاق نموده بودند که نحوه ساختن بمب و مواد آتشزا و چگونگیِ تکنیک آنها را آموزش می‌داد».[۱۳]
آیتالله قاضی طباطبایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاشهای گسترده‌ای جهت پاکسازی اشخاص وابسته به ضدانقلاب از ادارات و دستگا‌های دولتی تبریز ازجمله رحمت‌الله مراغه‌ای (ااستاندار آذربایجان شرقی) که مورد حمایت حزب خلق مسلمان بود و همچنین بازگشایی کارخانه‌هایی که براثر جریانات اوایل انقلاب به تعطیلی کشیده شده بود، به عمل آورد. ایشان که طی حکمی از طرف حضرت امام به عنوان امام جمعه و نماینده تام‌الاختیار امام در تبریز منصوب شده بود،[۱۴] در دهم آبان ۱۳۵۸ شمسی، مصادف با عید سعید قربان، نماز عید را اقامه و در خطبه نماز به این مسئله اشاره می‌کند که «مرا تهدید به قتل می‌کنند، من از شهادت نمی‌ترسم و آماده‌ام و از خدا می‌خواهم».[۱۵]
در همان روز بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء در راه مراجعت به منزل توسط مسعود تقی‌زاده از اعضای گروهک فرقان در خیابان مورد حمله قرار می‌گیرد[۱۶] و به آرزوی دیرینه خود که همان شهادت در راه اسلام باشد، می‌رسد و نامش به عنوان اولین شهید محراب در تاریخ زرین انقلاب اسلامی ثبت می‌شود.
آیتالله قاضی بارها گفته بودند «ای کاش من هم مثل استاد مطهری روزی شربت شهادت بنوشم».[۱۷]
امام خمینی به مناسبت شهادت آیتالله قاضی طباطبایی در پیامی به مردم، آن را مصیبتی بزرگ دانست که نشانه شکست حتمیِ دشمنان اسلام و کشور و عجز و ناتوانی و خودباختگی آنان است متن پیام امام خمینی چنین است: «با کمال تأسف ضایعه ناگوار شهادت عالِم مجاهد، حجت‌الاسلام والمسلمین، آقاى حاج سید محمدعلى قاضى طباطبایى ـ رحمه اللَّه علیه ـ را به عموم مسلمانان متعهد و علماى اعلام مجاهد و مردم غیور مجاهد آذربایجان و خصوص بازماندگان این شهید سعید تسلیت عرض، و از خداوند متعال صبر انقلابى براى مجاهدین راه حق و اسلام خواستارم.
ملت عزیز برومند ایران و آذربایجانیان غیرتمند عزیز باید در این مصیبت‌هاى بزرگ، که نشانه شکست حتمى دشمنان اسلام و کشور و عجز و ناتوانى و خودباختگى آنان است، هرچه بیشتر مصمم، و در راه هدف اعلاى اسلام و قرآن مجید بر مجاهدات خود افزوده و از پاى ننشینید، تا احقاقِ حقِ مستضعفین را از جباران زمان بنمایند.
عزیزان من، در انقلابى که ابرقدرتها را به عقب رانده و راه چپاولگرى آنان را از کشور بزرگ بسته است این ضایعات و ضایعات بالاتر، اجتناب‌ناپذیر است.
ما باید از کنار این وقایع با تصمیم و عزم و خونسردى بگذریم؛ و به راه خود ـ که راه جهاد فى سبیل اللَّه است ـ ادامه دهیم.
شهادت در راه خداوند زندگى افتخارآمیزِ ابدى و چراغ هدایت براى ملت‌هاست. ملت‌هاى مسلمان باید از فداکارى مجاهدین ما در راه استقلال و آزادى و اهداف مقدسه اسلام بزرگ الگو بگیرند و با پیوستن به هم سد استعمار و استثمار را بشکنند، و به پیش به سوى آزادگى و زندگى انسانى بروند. از خداوند متعال عظمت اسلام و مسلمین و رحمت و مغفرت براى شهداى راه حق و شهیدِ سعید طباطبایى خواستارم».[۱۸]
آیتالله خامنه‌ای شهادت شهدای محراب تبریز را نشانه عظمت و دینداری مردم آذربایجان و بخشی از موتور اصلیِ حرکت انقلابیِ ملت ایران قلمداد نمودند و در همین زمینه فرمودند:
«نشانه عظمت انقلاب و دیندارى در آذربایجان، هم، شهداى عالى مقام این استان، شخصیت‌هاى برجسته علمى و سیاسى آنجا، روحانیون والامقام و دو شهید محراب است. در شهرهاى دیگر هم شهداى محراب داشته‌ایم، اما در تبریز دو شهید محراب داریم؛ مرحوم شهید «قاضى» و مرحوم شهید «مدنى» أعلى الله مقامهما. این، موتور اصلىِ حرکت اساسى یک ملت است».[۱۹]
[۱] . زندگانی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبائی،رحیم نیکبخت و صمد اسمعیل زاده .- تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰٫ چ اول، ص ۹۶٫
[۲] مفاخر آذربایجان، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی.- تبریز : آذربایجان، ۱۳۷۵ . ج ۴، ص۲۱۲٫
[۳] . محمدتقی قاضی طباطبایی، زندگینامه آیت الله قاضی طباطبایی، نسخه خطی، ص ۱٫
[۴]. عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، مفاخر آذربایجان، ص۲۱۲٫
[۵] رحیم نیکبخت و صمد اسمعیلزاده، زندگانی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبائی، ص۲۰۵٫
[۶]. همان
[۷]. همان، ص۲۰۶
[۸]. صحیفه امام، ج ۱، ص۳۶۹٫
[۹]. همان، ص۴۲۱
[۱۰] . حمید روحانی، تحلیلی بر نهضت امام خمینی، تهران: دفتر انتشارات اسلامی، چ ۱۵، ۱۳۶۱، ص۱۶۶٫
[۱۱] . اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴، ص ۴۷٫
[۱۲]. رحیم نیکبخت و صمد اسمعیلزاده، زندگانی و مبارزات آیتالله قاضی طباطبائی، ص۲۲۰٫
[۱۳] . آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پرونده آیتالله قاضی طباطبایی، شماره بازیابی۱۰۰۸، ص۲۰
[۱۴] . طیبه صادقی، «شهادت آیتالله قاضی طباطبایی اولین شهید محراب توسط منافقین»، مجله انقلاب اسلامی و دفاع مقدس «امید انقلاب» آبان ۱۳۸۵، شماره ۳۷۲، ص۱۴٫
[۱۵]. طیبه صادقی، همان
[۱۶] . روزنامه کیهان، ۱۳/۸/۱۳۵۸، ص ۱٫
[۱۷] . روزنامه رسالت، شماره ۱۳۹۴، ص ۴٫
[۱۸]. صحیفه امام، ج۱۰، صص۴۲۱-۴۲۰٫
[۱۹]. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردم آذربایجان شرقى ۲۸/۱۱/۱۳۸۱
