نسبت و تعامل زبان فارسی و زبان های محلی

بررسی موردی ترکی آذری

سرزمین ما از جمله کشورهای کم شماری است که شکل گیری هویت و کیستی ملی آن در درازنای تاریخ در جغرافیایی که به ایران­ نامبردار شده در حیات مردمانی از اقوام مختلف پدیدار گشته است.

هویت ایرانی از این رو وحدتی در عین کثرت است و کثرتی در عین وحدت. گسترده شده حدود جغرافیایی  قلمرو ایران و اشتمال بر نواحی با مردمانی که دارای مشخصات فرهنگی متمایز بودند، موجب شده زبانی مشترک و « باهم بودن»، پدید آید. این زبان مشترک از یک سو زبان دیوان و دفتر و امور اداری کشوری بوده و از سویی زبان شعر و ادب. آذربایجان از مناطق مهم است که نقشی تأثیر گزار در تکوین و همچنین تداوم حیات هویت ایرانی داشته و دارد. با بررسی تاریخ ادبیات آذربایجان در یازده قرن گذشته مشخص می­شود در این خطه، زبان بومی و محلی میان مردم که در منابع از آن به پهلوی یا فهلوی و آذری( آذری قدیم) یاد شده، رایج بوده است. شاهد برجسته برجای مانده این زبان محلی از قرن هشتم هجری« سفینه تبریز» است. با این حال شعرا و ادبای آذربایجانی و آرانی همچون قطران تبریزی، نظامی گنجوی، مجیر بیلقانی، شمس مغربی و… آثار خود را به خود را به زبان فارسی سروده‌اند. در قرون بعد با مهاجرت عشایر ترک زبان و استقرار تدریجی در این خطه در دوره از دوران صفویه زبان ترکی آذری یا آذری جدید اندک اندک جایگزین زبان فهلوی گردید. در این جایگزینی و تغییر زبان بومی مشخصه­های هویت ایرانی کما فی السابق به حیات قدرتمند خود ادامه داد. در این دوره رسمّیت مذهب تشیع عامل مهم حفظ وحدت ملی موضوع قابل توجه در حفظ و تداوم هویت ایرانی در آذربایجان بود. در دوره جدید هم شعرا و ادبای منطقه علاوه بر سرودن اشعار در مدایح و رثای اهل بیت(ع) به آذری) آثار عمده خود را به فارسی سروده­اند. اوج و شکوفایی ادبیات آذربایجان در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری است در این دوره تبریز به عنوان پایتخت دوم عنوان دارالسطنه را دارا بود. و مهمترین کانون توجه به هویت ایرانی و ارائه راهکار برای احیای مجد و عظمت ایران  بود. در این دوره اغلب شعرا علاوه بر مراثی و غزلیات آذری بخشی از دیوان خود را به اشعار فارسی اختصاص داده‌اند. فرهیختگان آذری نیک می­د­انستند که برای آنکه آثار علمی و ادبی آنها در نواحی دیگر ایران خواننده داشته­باشد باید آثار خود را به زبان ملی و همگانی هم بسرایند. با همین ملاحظه در تاریخ ادبیات ایران تعدادی از شعرای برتر و نامی برخاسته از آذربایجان هستند. قطران، نظامی، صائب، شیخ محمود شبستری، شهریار. از سوی دیگر آذربایجان قبله شاعران اقصی نقاط ایران بوده و بر همین اساس مدفن تعدادی از بزرگان شعر فارسی در مقبره الشعرای تبریز است. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی بر آن است نقش و جایگاه زبان فارسی در آذربایجان را مورد بررسی تاریخی قرار دهد.

واژگان کلیدی: هویت ملی، آذربایجان، زبان فارسی، فهلوی، آذری، ترکی آذری، دیوان سالاری، مدایح و مراثی اهل بیت(ع)