سفینه تبریز؛ گنجینه نویافته شعر و ادب ایران
abbasi
سپتامبر 27, 2018
مقالات
680 بازدید
اشاره
آذربایجان در تاریخ و فرهنگ و ادب ایران جایگاه مهمی داشته و خواستگاه و رستنگاه پرارج هویت ایرانی است. آذربایجان چه در تاریخ قبل از اسلام و چه ایران بعد از اسلام به دلایل عدیده علاوه بر نقشآفرینی در آفرینش هویت ملی در حفظ و صیانت از هویت ایرانی حماسههای بسیاری در نشر تاریخ خود دارد.[۱] فرهیختگان آذری در تاریخ، فرهنگ، ادب، و علوم دینی، تجربی… ایران[۲] آثار بسیاری خلق کردهاند که احصا و بازشماری نام و نشان این آثار فرصت و مجال فراخی میخواهد.
از جمله آثار پر ارجی که اخیراً کشف و منتشر گردیده کتاب گرانقدر «سفینه تبریز» است. این سفینه بسیار ارزشمند، از جنبههای گوناگونی واجد اهمیت و توجه میباشد.[۳] در این مقاله برآنیم تا زاویهای دیگر از وجوه اهمیت این کتاب سترگ را بازگو نماییم. امید آنکه گروه ادبیات دانشگاه تبریز توجه ویژهای به این سفینه پرارج داشته و اقدام عملی برای انتشار رسایل ادبی آن به صورت متون انتقادی آغاز نماید.
سفینه تبریز
سفینه تبریز ،گردآوری و به خط ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی ،تاریخ کتابت ۳- ۷۲۱ قمری چاپ عکسی از روی نخسه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، با مقدمه های عبد الحسین حائری و نصرالله پور جوادی تهران ، مرکز نشر دانشگاهی ،۱۳۸۱ ،تعداد ۱۰۰۰ نسخه
یکی از نویسندگان پر کار تبریز به نام ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی در اوایل قرن هشتم هجری مجموعه ای گرانبها از آثار موجود در کتابخانه اش رادر مجموعه به نگارش در آورد که اینک شایسته تحقیق و پژوهش مضاعف توسط دانش پژوهان و محققان آذربایجانی است . این میراث گرانبها به کمک و تلاش استاد فرزانه جناب آقای عبدالحسین حائری برای کتابخانه مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۴ خریداری گردید که پس از آن مقدمات چاپ عکسی آن توسط ریاست محترم این کتابخانه و آقای نصراله پور جوادی در مرکز نشر دانشگاهی فراهم شد .
برای نخستین بار جناب استاد حائری مقاله ارزشمندی در معرفی و فهرست مطالب سفینه تبریز در نامه بهارستان سال دوم شماره ۲ دفتر ۴ به نگارش در آورده اند . در مقدمه نصرالله پور جوادی در اهمیت این نخسه منحصر به فرد عنوان شده است :
نسخه هایی که از آثار مختلف در این مجموعه آمده است هم به دلیل قدمت آنها و هم به دلیل با سواد بودن کاتب مجموعه از اهمیت و ارزش برخوردار است . آثار بکری که در این مجموعه آمده است افق های جدیدی در عالم تحقیق به روی ما خواهد گشود . نسخه های آثاری شناخته شده نیز مسلما در تصحیح مجدد آن متون میتواند بسیار مفید باشد . متون نظم و نثر فارسی در این مجموعه مسلما به غنای ادبیات موجود خواهد افزودعلاوه بر این ” سفینه تبریز” خود آیینه ای است از وضع فرهنگی تبریز در با شکوهترین دوران حیات فرهنگی آن یعنی درنیمه دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری در این آیینه است که می توان دید چه دانشمندان و ادبا و شعرایی در تبریز به سر می بردند
اهل علم و ادب تبریز به چه کتاب هایی علاقه داشتند و چگونه از متون عربی و فارسی استفاده می کردند و به زبان فارسی و لهجه فهلوی شعر می گفتند در این مجموعه مطالبی آمده است که از خلال آنها به روابط شخصی و اجتماعی بعضی از دانشمندان و فظلا و ادبا و عرفان شهر می توان پی برد .
سفینه گران بهای تبریز شامل ۲۰۹ رساله و مطالب مستقل است در ۳۶۸ برگ چهار ستونی در قطع رحلی بزرگ . بنا به نوشته استاد حائری نخسه شناس زیر دست ایرانِی “
به نظر می رسد گرد آوردنده و کاتب برای درج رساله ها ترتیب موضوعی ویژه ای در نظر داشته که شاید با توجه به برخی از ملاحظات از رعایت آن صرف نظر کرده است ترتیب موجود از این قرار است : حدیث ، اخلاق و تصرف اصول فقه ،کلام ، فرهنگ قران و تفسیر ،تاریخ پیامبر (ص) ، تاریخ ایران و سلاطین، مدایح منظوم رسول الله صلی الله علیه و آله ، فرهنگ عربی به فارسِ ،نحو ،صرف، عروض، فلسفه ،متون ادبی ،اعم از نظم و نثر (غالبا گزیده ) ملل و نحل ،عرفان نجوم و اختیارات ، رمل ،حساب ،پزشکِی ، منشات ، دفتر داری، جفر، تاریخ انبیاو سلاطین ، اشعار کشکول رباعیات ،فرهنگ فارسی ،موسقی کائنات جو ،جغرافی ،منابر ،مولفات سهروردی، احمد غزالی،ادبیات ، تاریخ و ادب و حدیث ،سند تاریخی . ” ( مقدمه سفینه تبریز ، صفحه پنج)
سفینه تبریز گنجینه نویافته شعر و ادب ایران
بخش مهمی از سفینه پر ارج تبریز متون ادبی است. از نظر متون ادبی سفینه تبریز ویژگیهایی دارد از آنجمله نویسنده ابوالمجد محمّد بن مسعود تبریزی در نظم و نثر دستی توانا داشته است و این توانایی وی را در گزینش آثار برتر شعر معاصرانش کمک بسیار کرده است.[۴]
با چنین ویژگی مهمی آثاری ادبی که نویسنده ادیب و دانشمند سفینه تبریز در مجموعه خود گردآوری و نگاشته است از اهمیت ویژهای برخوردار خواهد بود. بخشی از رسایل ادبی و فارسی سفینه تبریز مناظراتی است که فهرست آن چنین میباشد:
مناظره گل و مُل، ابوسعید ترمذی (رساله ۴۵)
مناظره سرو و آب، قاضی نظامالدین اصفهانی (رساله ۴۶)
مناظره شراب و حشیش، سعدالدین بن بهاءالدین معروف به سعد بهاء (رساله ۴۷)
مناظره شمشیر و قلم، از گویندهای ناشناخته (رساله ۴۹)
مناظره زمین و آسمان، از گویندهای ناشناخته (رساله ۵۰)
مناظره النار و التراب، امینالدین ابوالقاسم الحاج بله (رساله ۵۱)
مناظره السمع و البصر، ابوالمجد محمّد بن ملک مسعود تبریزی کاتب سفینه (رساله ۵۲)
مناظره نظم و نثر، ابوالمجد محمّد بن ملک مسعود تبریزی کاتب سفینه (رساله ۵۳)
بخش دیگر از رسایل ارزشمند سفینه تبریز گزیده دیوان شعرای همعصر و متقدم ابوالمجد محمّد بن مسعود تبریزی است. ارزشی که این گزیدههای ارزشمند دارند در آن است که دیوان برخی از شعرا از میان رفته و به دست ما نرسیده است و این مجال مغتنم است تا میراث ارزشمند آنها احیا گردد:
– غزلیات جلالالدین عتیقی تبریزی از شعرای معاصر مؤلف سفینه (رساله ۱۱۷)
– دیوان ظهیر فارابی (رساله ۱۱۸)
– دیوان ملک محمّد تبریزی از شعرای معاصر مؤلف سفینه تبریز که وی به گردآوری اشعارش پرداخته و نسخه از دیوانش در دست نیست. (رساله ۱۱۹)
– دیوان مجدالدین تبریزی، پدر کاتب سفینه تبریز که اثری از دیوانش نیست. (رساله ۱۲۰)
– قصه مناظره آهو، مثنوی از جلالالدین عبدالحمید عتیقی تبریزی (رساله ۱۲۱)
– صحبتنامه مثنوی از همام تبریزی که از آن فقط نسخه از آن در پنجاب وجود دارد. (رسال ۱۲۲)
– عشقنامه مثنوی از ملکالشعرا عزالدین عطایی تبریزی که با نام عشاقنام به نام فخرالدین عراقی منتشر گردیده است. (رساله ۱۲۳)
– نور الحدیقه لاهل الحقیقه که انتخابی از حدیقه سنایی است. (رساله ۱۲۵)
– ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی (رساله ۱۲۶)
– خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفتپیکر که انتخابی است از نظامی گنجوی (رساله ۱۲۷ تا ۱۲۹)
– شاهنامه فردوسی انتخاب سه داستان از شاهنامه فردوسی (رساله ۱۳۰)
– رباعیات اوحدی کرمانی (رساله ۱۳۲)
از رسایل ارزشمند و مهم سفینه تبریز که شایسته تصحیح و تنقیح و انتشار علمی است «خلاصه الاشعار» اثر گردآورنده سفینه است. (رساله ۱۳۳) استاد حائری در این مورد نوشته است:
«شامل ۵۰۰ رباعی از شاعران مشهور و غیر مشهور در ۵۰ باب از مجدالدین ملک محمود (عمّ مؤلف) و مجدالدین محمّد (پسر عمّ پدر او) نیز چند رباعی دارد. مدرک یگانهای است برای نمونه شعر جمعی از شاعران و عارفان که غالباً از تبریز بودهاند و در جای دیگر یاد نشدهاند.»[۵]
علاوه بر رسایل برشمرده رسایل دیگر عرفانی، دینی و… به فارسی و عربی نیز وجود دارد که شایسته دقت و توجه است مثل لغت فُرس، کلمات شیخالاسلام انصاری، پندنامه انوشیروان و…
ویژگی مهم دیگر سفینه تبریز که شایسته دقت و توجه بیشتر ادیبان و زبانشناسان است، اشتمال بر نمونههای متعدد از فهلویات- آذری- زبان بومی مردم تبریز در قرن هفتم و هشتم هجری قمری میباشد. در آذربایجان دو زبان محلی و ملی وجود داشته است. زبان ملی و همگانی چون سایر نواحی ایران فارسی بوده و آثار ادبی، دینی و علمی به آن نگاشته میشده است. با این حال زبان بومی و محلی هم در میان مردم مورد استعمال بوده که آن را آذری و فهلوی گفتهاند. از آنجایی که کاربرد دینی، یا سیاسی نداشته آثار اندکی از آن پس از رواج زبان ترکی آذری بر جای مانده است.[۶]
خوشبختانه در سفینه تبریز در رسالهای که شامل افادات امینالدین حاج بله که مؤلف از وی شنیده و یادداشت کرده با نام امالی امینالدین و یا اللطایف الثانی ، تعدادی از فهلویات را نقل کرده است، استاد حائری تصریح میکند:
«امینالدین در این امالی به نکتههای مهم تاریخی و ادبی و عرفانی پرداخته است. تعدادی از فهلویگویان را نام میبرد و ابیات و قطعات- گاه ده بیتی- فهلوی را میآورد. در شرح تاریخی واژه «فهلوی»، «شروانیان»، «اورانان»، «شبستان»، «سر و وکیل» نکاتی گفته و از ماجرای ملاقات و جلسه سماع خاقانی و اشیرالدین اخسیکتی، مذاکرات خواجه نصیر با خواجه کریمالدین کیشی و نیز ماجراهایی از زندگی فخررازی که در هیچ تاریخی بازگو نشده، ملاقات رازی با فقیه زاهد تبریزی و سخنی از فقیه به فهلوی در پاسخ پرسش رازی درباره مسأله حدوث و قدوم سخن رفته است.»[۷]
این سند ارزشمند گواه روشنی از زبان محاورهای مردم تبریز در قرن هشتم هجری قمری به حساب میآید. علاوه بر این به استناد دیگر رسایل سفینه ارزشمند تبریز وعاظ و خطیبان در منابر به فارسی با مردم سخن میگفتهاند.در تایید این گفته می توان به منابر عتیقی عنوان رساله ۱۶۷ از مجموعه رسایل سفینه تبریزاشاره داشت :
«ابوالمجد محمّد بن ملک مسعود (گردآورنده نسخه) که از کودکی از محبت جلالالدین عبدالحمید عتیقی برخوردار بود، «چون آن مخدوم مدّظله بر منبر فائده و تذکیر میفرمود» وی سخنان عتیقی را در خاطر میگرفت و در خانه بر اوراق ثبت میکرد. تعداد این منابر ۶۶ و تاریخ اول آن رمضان ۷۱۵ تا ۱۳ شوال ۷۱۸ است.»[۸]
و آخر اینکه
کشف وانتشار سفینه بر ارج تبریز آن هم به صورت عکسی (فاکسمیله) اقدام و تلاش قابل ستایش استاد عبدالحسین حائری و دکتر نصرالله پورجوادی بود[۹] که به جهت اهمیت و ویژگیهای مختلفی که این اثر دارد به ویژه در عرصه شعر و ادب فارسی و فهلوی شایسته دقت و توجه بیشتر و تصحیح، تنقیح و انتشار علمی است، به عبارت دیگر سفینه تبریز آئینه هویت ایرانی و ویژگیهای دینی، مذهبی، ادبی، علمی… تبریز است که میبایست تکتک رسایل آن بررسی غُبارروبی و در قالبی پژوهشی به جامعه علمی و ادبی ایران ارایه گردد.که این وظیفه مهم را جزاز دانشگاه تبریز و گروه ادبیات نمی توان توقع داشت.
[۱]. استاد منوچهر مرتضوی بزرگمرد شعر و ادب و عرفان ایران در سالهایی که در دانشگاه آذرآبادگان مستقر بود با کتاب پرارج و قیمت «چهره آذرآبادگان در آئینه تاریخ ایران» نخستین تلاشها جهت بازشناسی نقش آذربایجان در فرهنگ ادب و تاریخ ایران یا به تعبیر دیگر هویت ایرانی را در مؤسسه «تاریخ و فرهنگ ایران» آغاز نمود.
[۲]. ر ک به: نقش آذربایجان در هویت ایران، به کوشش رحیم نیکبخت، تهران، وزارت علوم و تحقیقات و فنآوری، ۱۳۸۷٫
[۳]. بر اساس این کتاب علاوه بر یک همایش در تبریز که به همت دوست دانشپژوه آقای حسن اسدی که در دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد، مقالههایی تدوین و نگارش یافته است. از آن جمله:
– نصرالله پورجوادی، عرفان اصیل اسلامی در سفینه تبریز، نامه بهارستان پاییز و زمستان ۱۳۷۹٫
– منیژه صدری، رحیم نیکبخت، سفینه تبریز و رسمیت تشیع در ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارهی ۱۱۱٫
– رحیم نیکبخت، سفینه تبریز کشفی بزرگ در تاریخ و فرهنگ آذربایجان، منتشر شده در سایت www.historyLib.com و سایتهای متعدد
[۴]. سفینه تبریز، مقدمه استاد عبدالحسین حائری، ص هفت.
[۵]. حائری، پیشین، ص هجده.
[۶]. از آن جمله میتوان به فهلویات شمس مغربی اشاره کرد.
[۷]. همان، ص هفده.
[۸]. همان، ص بیست.
[۹]. امید است بزرگان و مسؤولین مراکز علمی و ادبی تبریز در تجلیل و قدردانی از زحمات ایشان اقدامی شایسته مبذول دارند.