کشفی بزرگ در تاريخ و فرهنگ آذربايجان :”سفينه تبريز “

سفينه تبريز ،گردآوري و به خط ابوالمجد محمد بن مسعود تبريزي ،تاريخ کتابت 3- 721 قمري چاپ عکسي از روي نخسه خطي کتابخانه مجلس شوراي اسلامي ، با مقدمه هاي عبد الحسين حائري و نصرالله پور جوادي تهران ، مرکز نشر دانشگاهي ،1381 ،تعداد 1000 نسخه.

آذربايجان در تاريخ ايران از کانون هاي محوري فرهنگ و تمدن چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام بوده است اهميت مذهبي آذربايجان در قبل از اسلام را از آتشکده هاي مهم آن مي توان مشاهده کرد و بعد از اسلام در رسميت يافتن مذهب شيعه توسط شاه اسماعيل  صفو‌ي . آذربايجان به لحاظ سياسي هم اهميت بسياري در تاريخ سياسي ايران  داشته است ، بارها توسط بيگانگان  مورد هجوم واقع شده است ، اين خطه سر سبز در تاريخ فرهنگي ادبي و هنري ايران هم صدها چهره شاخص ارائه داده است که اغلب از ارکان شعر ،موسقي ،هنر و ادب ايران زمين هستند .

خوشبختانه اخيرا يک کتاب منحصر بفرد وبسيار ارزشمند به صورت عکسي چاپ و منتشر گرديده است که آيينه فرهنگ و ادب ، علم و دانش آذربايجان عصر خود است .  يکي از نويسندگان پر کار تبريز به نام ابوالمجد محمد بن مسعود تبريزي در اوايل قرن هشتم هجري مجموعه اي گرانبها از آثار موجود در کتابخانه اش رادر مجموعه به نگارش در آورد که اينک شايسته تحقيق و پژوهش مضاعف توسط دانش پژوهان و محققان آذربايجاني است . اين ميراث گرانبها به کمک و تلاش استاد فرزانه جناب آقاي عبدالحسين حائري براي کتابخانه مجلس شوراي اسلامي در سال 1374 خريداري گرديد که پس از آن مقدمات چاپ عکسي آن توسط رياست محترم اين کتابخانه و آقاي نصراله پور جوادي در مرکز نشر دانشگاهي فراهم شد .

براساس اين کتاب تا کنون چند مقاله تدوين و به چاپ رسيده است نخست آقاي علي اشرف صادقي در باره فهلويات موجود در اين مجموعه تحقيقي کرده اندآقاي آل داوود نيزسفر فخررازي به تبريزرا مورد تحقيق قرارداده اند. نصرالله پور جوادي هم با عنوان ” عرفان اصيل ايراني در سفينه تبريز ”  مقاله اي منتشر نموده اند ضمن آنکه دو اثرکوتاه نيز از ايشان بر اساس اين سفينه منتشر شده است

براي نخستين بار جناب استاد حائري مقاله ارزشمندي در معرفي و فهرست مطالب سفينه تبريز در نامه بهارستان سال دوم شماره 2 دفتر 4 به نگارش در آورده اند . در مقدمه نصرالله پور جوادي در اهميت اين نخسه منحصر به فرد عنوان شده است :

نسخه هايي که از آثار مختلف در اين مجموعه آمده است هم به دليل قدمت آنها و هم به دليل با سواد بودن کاتب مجموعه از اهميت و ارزش برخوردار است . آثار بکري که در اين مجموعه آمده است افق هاي جديدي در عالم تحقيق به روي ما خواهد گشود . نسخه هاي آثاري شناخته شده نيز مسلما در تصحيح مجدد آن متون ميتواند بسيار مفيد باشد . متون نظم و نثر فارسي در اين مجموعه مسلما به غناي ادبيات موجود خواهد افزودعلاوه بر اين ” سفينه تبريز” خود آيينه اي است از وضع فرهنگي تبريز در با شکوهترين دوران حيات فرهنگي آن يعني درنيمه  دوم قرن هفتم و اوايل قرن هشتم هجري در اين آيينه است که مي توان ديد چه دانشمندان و ادبا و شعرايي در تبريز به سر مي بردند

اهل علم و ادب تبريز به چه کتاب هايي علاقه داشتند و چگونه از متون عربي و فارسي استفاده مي کردند و به زبان فارسي و  لهجه فهلوي شعر مي گفتند در اين مجموعه مطالبي آمده است که از خلال آنها به روابط شخصي و اجتماعي بعضي از دانشمندان و فظلا و ادبا و عرفان شهر مي توان پي برد .

سفينه گران بهاي تبريز شامل 209 رساله و مطالب مستقل است در 368 برگ چهار ستوني  در قطع رحلي بزرگ . بنا به نوشته استاد حائري نخسه شناس زير دست ايرانِي “

به نظر مي رسد گرد آوردنده و کاتب براي درج رساله ها ترتيب موضوعي ويژه اي در نظر داشته که شايد با توجه به برخي از ملاحظات از رعايت آن صرف نظر کرده است ترتيب موجود از اين قرار است : حديث ، اخلاق و تصرف اصول فقه ،کلام ، فرهنگ قران و تفسير ،تاريخ پيامبر (ص) ، تاريخ ايران و سلاطين، مدايح منظوم رسول الله صلي الله عليه و آله ، فرهنگ عربي به فارسِ ،نحو ،صرف، عروض، فلسفه ،متون ادبي ،اعم از نظم و نثر (غالبا گزيده ) ملل و نحل ،عرفان نجوم و اختيارات ، رمل ،حساب ،پزشکِي ، منشات ، دفتر داري، جفر، تاريخ انبياو سلاطين ، اشعار کشکول  رباعيات ،فرهنگ فارسي ،موسقي کائنات جو ،جغرافي ،منابر ،مولفات سهروردي، احمد غزالي،ادبيات ، تاريخ و ادب و حديث ،سند تاريخي . ” ( مقدمه سفينه تبريز ، صفحه پنج)

سفينه تبريز از وجود مختلفي براي تاريخ و فرهنگ ايران و آذربايجان اهميت دارد . نخستين اهميت آن را در آشکار ساختن زبان رايج در قرن هفتم و هشتم هجري در تبريز است فهلوياتي که مولف سفينه تبريز گردآوري و درج نموده است ارزش مطالعه زبان شناسان و علاقمندان زبان ديرين آذربايجان را دارد به خوبي آشکار ميشود که در اين دوره هنوز زبان تبريز به ترکي آذري تغير نيافته است .(صفحه 533 سفينه رساله شماره 124 )

اهميت ديگر اين ميراث ارزشمند در مورد موسقيي آذبايجان است که برخي بر آن هستند براي آن شناسنامه غير ايراني و اسلامي بتراشند که دليل روشني بر بطلان اين تلاش ها مي باشد.

اهميت ديگر سفينه تبريز براي تاريخ ادبيات  و زبان فارسي آذربايجان است گردآورنده متن سفينه قسمت عمده آثار شعراي آذربايجان هم عصرخود را در مجموعه ثبت و ضبط کرده است که اکنون از برخي از اين شعرا هيچ اثري در دست نيست از اين جهت براي محققان تاريخ ادبيات فارسي منبع ارزشمندي است از آن جمله اشعار جلال الدين عتيقي تبريزي ، مجدالدين ملک محمود بن مظفرتبريزي ، مجد الدين محمد تبريزي ،عزالدين عطايي، همام تبريزي مي توان اشاره کرد.

اهميت ديگري که سفينه تبريز دارد در زمينه عرفان اصيل ايراني است متوني که محل مراجعه در عصر مولف بوده از آن جمله آثارفارسي عرفاني شيخ اشراق همگي درج شده است.

اهميت  ديگر اين مجموعه به جهت اطلاعات تاريخي ارايه شده در آن است که به رساله هاي زير مي توان اشاره کرد:

– جدول تواريخ انبياء و خلفا و حکما و علما و ملوک ص 438

– جدول تواريخ انبياء و صحابه و علما و سلاطين     ص 438

– تاريخ تبريز                                                   ص 439

– ابتداء دولت خوارزمشاهيان ، خواجه نصرالدين طوسي

نامه هولا کو به امراء شام و پاسخ آن ،               ص 440

– ملخص اخبار بني اميه                                  ص 728

بي شک سفينه تبريز براي تاريخ آذربايجان در آستانه ظهور صفويه اهميت و ارزش بسياردارد شايسته است دانشگاه  تبريز به عنوان يک طرح ملي مطالعه و تحقيق بر روي اين متن را با جذب محققان و پژوهشگران متخصص در هر زمينه مد نظر قرار داده با تحقيق و برسي تک تک رسايل مندرج، گوشه هاي تاريخ ، فرهنگ ، ادب و زبان ، هنر و علم آذربايجان تا در  پرتو اين ميراث گرانقيمت به جامعه ارايه شود.