کشفی بزرگ در تاریخ و فرهنگ آذربایجان :”سفینه تبریز “

سفینه تبریز ،گردآوری و به خط ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی ،تاریخ کتابت ۳- ۷۲۱ قمری چاپ عکسی از روی نخسه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، با مقدمه های عبد الحسین حائری و نصرالله پور جوادی تهران ، مرکز نشر دانشگاهی ،۱۳۸۱ ،تعداد ۱۰۰۰ نسخه.

آذربایجان در تاریخ ایران از کانون های محوری فرهنگ و تمدن چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام بوده است اهمیت مذهبی آذربایجان در قبل از اسلام را از آتشکده های مهم آن می توان مشاهده کرد و بعد از اسلام در رسمیت یافتن مذهب شیعه توسط شاه اسماعیل  صفو‌ی . آذربایجان به لحاظ سیاسی هم اهمیت بسیاری در تاریخ سیاسی ایران  داشته است ، بارها توسط بیگانگان  مورد هجوم واقع شده است ، این خطه سر سبز در تاریخ فرهنگی ادبی و هنری ایران هم صدها چهره شاخص ارائه داده است که اغلب از ارکان شعر ،موسقی ،هنر و ادب ایران زمین هستند .

خوشبختانه اخیرا یک کتاب منحصر بفرد وبسیار ارزشمند به صورت عکسی چاپ و منتشر گردیده است که آیینه فرهنگ و ادب ، علم و دانش آذربایجان عصر خود است .  یکی از نویسندگان پر کار تبریز به نام ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی در اوایل قرن هشتم هجری مجموعه ای گرانبها از آثار موجود در کتابخانه اش رادر مجموعه به نگارش در آورد که اینک شایسته تحقیق و پژوهش مضاعف توسط دانش پژوهان و محققان آذربایجانی است . این میراث گرانبها به کمک و تلاش استاد فرزانه جناب آقای عبدالحسین حائری برای کتابخانه مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۴ خریداری گردید که پس از آن مقدمات چاپ عکسی آن توسط ریاست محترم این کتابخانه و آقای نصراله پور جوادی در مرکز نشر دانشگاهی فراهم شد .

براساس این کتاب تا کنون چند مقاله تدوین و به چاپ رسیده است نخست آقای علی اشرف صادقی در باره فهلویات موجود در این مجموعه تحقیقی کرده اندآقای آل داوود نیزسفر فخررازی به تبریزرا مورد تحقیق قرارداده اند. نصرالله پور جوادی هم با عنوان ” عرفان اصیل ایرانی در سفینه تبریز ”  مقاله ای منتشر نموده اند ضمن آنکه دو اثرکوتاه نیز از ایشان بر اساس این سفینه منتشر شده است

برای نخستین بار جناب استاد حائری مقاله ارزشمندی در معرفی و فهرست مطالب سفینه تبریز در نامه بهارستان سال دوم شماره ۲ دفتر ۴ به نگارش در آورده اند . در مقدمه نصرالله پور جوادی در اهمیت این نخسه منحصر به فرد عنوان شده است :

نسخه هایی که از آثار مختلف در این مجموعه آمده است هم به دلیل قدمت آنها و هم به دلیل با سواد بودن کاتب مجموعه از اهمیت و ارزش برخوردار است . آثار بکری که در این مجموعه آمده است افق های جدیدی در عالم تحقیق به روی ما خواهد گشود . نسخه های آثاری شناخته شده نیز مسلما در تصحیح مجدد آن متون میتواند بسیار مفید باشد . متون نظم و نثر فارسی در این مجموعه مسلما به غنای ادبیات موجود خواهد افزودعلاوه بر این ” سفینه تبریز” خود آیینه ای است از وضع فرهنگی تبریز در با شکوهترین دوران حیات فرهنگی آن یعنی درنیمه  دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری در این آیینه است که می توان دید چه دانشمندان و ادبا و شعرایی در تبریز به سر می بردند

اهل علم و ادب تبریز به چه کتاب هایی علاقه داشتند و چگونه از متون عربی و فارسی استفاده می کردند و به زبان فارسی و  لهجه فهلوی شعر می گفتند در این مجموعه مطالبی آمده است که از خلال آنها به روابط شخصی و اجتماعی بعضی از دانشمندان و فظلا و ادبا و عرفان شهر می توان پی برد .

سفینه گران بهای تبریز شامل ۲۰۹ رساله و مطالب مستقل است در ۳۶۸ برگ چهار ستونی  در قطع رحلی بزرگ . بنا به نوشته استاد حائری نخسه شناس زیر دست ایرانِی “

به نظر می رسد گرد آوردنده و کاتب برای درج رساله ها ترتیب موضوعی ویژه ای در نظر داشته که شاید با توجه به برخی از ملاحظات از رعایت آن صرف نظر کرده است ترتیب موجود از این قرار است : حدیث ، اخلاق و تصرف اصول فقه ،کلام ، فرهنگ قران و تفسیر ،تاریخ پیامبر (ص) ، تاریخ ایران و سلاطین، مدایح منظوم رسول الله صلی الله علیه و آله ، فرهنگ عربی به فارسِ ،نحو ،صرف، عروض، فلسفه ،متون ادبی ،اعم از نظم و نثر (غالبا گزیده ) ملل و نحل ،عرفان نجوم و اختیارات ، رمل ،حساب ،پزشکِی ، منشات ، دفتر داری، جفر، تاریخ انبیاو سلاطین ، اشعار کشکول  رباعیات ،فرهنگ فارسی ،موسقی کائنات جو ،جغرافی ،منابر ،مولفات سهروردی، احمد غزالی،ادبیات ، تاریخ و ادب و حدیث ،سند تاریخی . ” ( مقدمه سفینه تبریز ، صفحه پنج)

سفینه تبریز از وجود مختلفی برای تاریخ و فرهنگ ایران و آذربایجان اهمیت دارد . نخستین اهمیت آن را در آشکار ساختن زبان رایج در قرن هفتم و هشتم هجری در تبریز است فهلویاتی که مولف سفینه تبریز گردآوری و درج نموده است ارزش مطالعه زبان شناسان و علاقمندان زبان دیرین آذربایجان را دارد به خوبی آشکار میشود که در این دوره هنوز زبان تبریز به ترکی آذری تغیر نیافته است .(صفحه ۵۳۳ سفینه رساله شماره ۱۲۴ )

اهمیت دیگر این میراث ارزشمند در مورد موسقیی آذبایجان است که برخی بر آن هستند برای آن شناسنامه غیر ایرانی و اسلامی بتراشند که دلیل روشنی بر بطلان این تلاش ها می باشد.

اهمیت دیگر سفینه تبریز برای تاریخ ادبیات  و زبان فارسی آذربایجان است گردآورنده متن سفینه قسمت عمده آثار شعرای آذربایجان هم عصرخود را در مجموعه ثبت و ضبط کرده است که اکنون از برخی از این شعرا هیچ اثری در دست نیست از این جهت برای محققان تاریخ ادبیات فارسی منبع ارزشمندی است از آن جمله اشعار جلال الدین عتیقی تبریزی ، مجدالدین ملک محمود بن مظفرتبریزی ، مجد الدین محمد تبریزی ،عزالدین عطایی، همام تبریزی می توان اشاره کرد.

اهمیت دیگری که سفینه تبریز دارد در زمینه عرفان اصیل ایرانی است متونی که محل مراجعه در عصر مولف بوده از آن جمله آثارفارسی عرفانی شیخ اشراق همگی درج شده است.

اهمیت  دیگر این مجموعه به جهت اطلاعات تاریخی ارایه شده در آن است که به رساله های زیر می توان اشاره کرد:

– جدول تواریخ انبیاء و خلفا و حکما و علما و ملوک ص ۴۳۸

– جدول تواریخ انبیاء و صحابه و علما و سلاطین     ص ۴۳۸

– تاریخ تبریز                                                   ص ۴۳۹

– ابتداء دولت خوارزمشاهیان ، خواجه نصرالدین طوسی

نامه هولا کو به امراء شام و پاسخ آن ،               ص ۴۴۰

– ملخص اخبار بنی امیه                                  ص ۷۲۸

بی شک سفینه تبریز برای تاریخ آذربایجان در آستانه ظهور صفویه اهمیت و ارزش بسیاردارد شایسته است دانشگاه  تبریز به عنوان یک طرح ملی مطالعه و تحقیق بر روی این متن را با جذب محققان و پژوهشگران متخصص در هر زمینه مد نظر قرار داده با تحقیق و برسی تک تک رسایل مندرج، گوشه های تاریخ ، فرهنگ ، ادب و زبان ، هنر و علم آذربایجان تا در  پرتو این میراث گرانقیمت به جامعه ارایه شود.