بازگشت به وطن

میرزا علی –که اکنون برازندۀ عنوان آیت الله شده است- پس از سال ها تلاش و کوشش ستودنی در راه کسب علم و معنویّت و دریافت نشان والای اجتهاد، در سال ۱۳۰۸ ق – درحدود سال ۱۲۶۹ شمسی- به زادگاه خود تبریز بازگشت و در کنار پدربزرگ اندیشمند و پدر دانشمندش، پناه و پشتیبان و محلِّ رجوع مردم ولایتمدار تبریز شد. او در کنار امور جاریِ یک روحانی برجسته، به مطالعات علمی و ادبی و همنشینی با بزرگان فرهنگ و هنر ادامه می داد. میرزا علی تا درگذشت پدرش میرزا موسی در ماه رمضان سال ۱۳۱۹ قمری -درحدود سال ۱۲۸۰شمسی– در انظار عمومی بروز و ظهور خاصی نداشت و خود را تنها کمک کار پدر در امور جاری نشان می داد امّا پس از سفر ابدی پدر، صفحه ای دیگر از کتاب فضل او ورق خورد و میرزا علی در سایۀ علم کم نظیر و رفتار ستودنی و ویژگی های اخلاقی ارزشمندی چون پارسایی و درستکاری، شجاعت و شهامت و… در اندک زمانی مورد احترام مردم قرار گرفت و از روحانیان طراز اوّل شهر تبریز شد. در این دوران میرزا علی بنا به توصیۀ ولیعهد؛ محمدعلی میرزا که ساکن تبریز بود و صدور فرمان مظفرالدّین شاه قاجار، همانند پدر و پدربزرگ خود ملقّب به عنوان «ثقه الاسلام» شد. کلمۀ «ثقه» به معنی شخص مورد اعتماد و امین است و عنوان «ثقه الاسلام؛ امین اسلام» در دوران مختلف و به خصوص در دورۀ قاجار برای احترام به برخی از عالمان برجستۀ دینی به کار می رفت که نشانگر جایگاه ویژۀ این عالمان در جامعۀ روزگار خود بود. میرزا علی ثقه الاسلام پس از فراگیری شهرت و آوازه اش در شهر تبریز و شهرهای اطراف، مسئولیّت دینی خود را دوچندان احساس کرد و خود را همانند نیاکان خوش نامش حامی مردم دانسته و به عنوان یک عالم جامع، تمام مسائل اجتماعی و سیاسی روزگار خود را تحت نظر داشت و با سخنرانی ها و موضع گیری های خود به هدایت و ارشاد مردم می پرداخت. او با مطالعۀ روزنامه ها و مجلّه ها و نشریّات مهم کشور و نشریّات و مجلّه های مهم کشورهای عربی از وضعیّت جهان اسلام آگاهی یافت و فرصت ها و تهدیدهای روزگار خود را شناسایی کرد و بر آن اساس در سخنرانی های خود با اقتدار تمام به تحلیل شیوای مسائل و موضوعات پیش رو می پرداخت  که خیل عظیمی از مردم و حتّی مسئولان دولتی شهر تبریز تحت تأثیر سخنان او قرار می گرفتند… میرزا با قد متوسّط و چهرۀ گیرا و صدای گرم و لباس و دستار پاکیزه به فراز منبر می رفت؛ مردم صلوات می فرستادند، میرزا کمی سکوت می کرد و بعد زبان به سخن می گشود… سخنان او بوی تازگی می داد، بوی اخلاص، بوی غیرت، بوی شرف، بوی حمایت از مردم؛ …جوانان تبریز علاقه‌مند میرزا شده بودند و هوادار صحبت های او… میرزا در میان مسئولان دولتی نیز نفوذ خاصّی یافته بود، ارتباط او با این مسئولین تنها برای حلِّ مشکلات مردم مظلوم و ستمدیدۀ تبریز بود… در قحط سالی تبریز -سال ۱۲۸۸ شمسی- میرزا آستین بالازد و با تمام توان در رفع مشکلات مردم و برآورده ساختن نیازهای آن ها کوشید… میرزا علی در میان اصحاب علم و دانش نیز شهرتی تمام یافته بود. چهرۀ علمی او که در سایۀ مُمارست و تلاش فراوان و زانو زدن در حضور بزرگان علم و دانش  به علوم مختلف همانند فقه، اصول، حکمت، کلام، تاریخ، جغرافیا، نجوم، ادبیات، علم رجال و کتاب شناسی زینت یافته بود، مورد تجلیل بزرگان قرار می گرفت که نمونه ای از آن در اشعار و نامه های ارسالی به ایشان نمود پیدا می کرد. میرزا علی همچنین به زبان های فارسی، عربی، ترکی و فرانسه تسلّط داشت و در اوقات فراغت نیز به سرودن شعرهای ترکی، فارسی و عربی می پرداخت. او در اوقات فراغت در کتابخانۀ شخصی خود پذیرای بزرگان علمی و ادبی روزگار خود می شد و محافلی باصفا و مجالسی باشکوه با حضور این بزرگان برگزار می کرد. امیرنظام گروسی، مهدیقلی هدایت، ادیب الممالک فراهانی و… از دوستان دیرین او بودند که در کنار همنشینی به انتقال داشته های علمی و ادبی خود به یکدیگر می پرداختند.

میرزا شفیع، میرزا موسی، میرزا علی و پس از او برادرش میرزا محمد، همگی در کنار سایر امور، رهبری جریانی به نام «شیخیه» را نیز در تبریز بر عهده داشتند. شیخیه عنوانی برای معرّفی پیروان شیخ احمد احسایی از علمای جنجالی شهر نجف و یکی از گروه های منشعب شده از مذهب شیعه بود که برخی اعتقادات و افکار و اندیشه های مختص به خود را داشتند که محل بحث و بررسی دارد. تا قبل از شهید سربدار بین علمای شیخیه و متشرعه تبریز  اختلاف و جدل موجود رو به سردی گذاشته بود و در دوره حیات  میرزا علی با مساعی و و همچنین با پیوند­های خواندادگی بین علمای شیعه تبریز اتحاد و یگانگی وجود داشت.

شهید ثقه الاسلام که عالمی دیندار و پارسا و پرهیزکار بود، علی رغم رهبری این گروه از افراط و تندروی خودداری کرد و در آثار، سخنان و موضع گیری های خود پایبندی به اجتهاد و تقلید را آشکارا بیان کرد. او از سویی دیگر با هدف نزدیکی جریان فکری «شیخیه» به علمای شیعه تلاش بسیار کرد و برای پایان دادن به اختلاف های  این گروه با عالمان شیعه کوشید و خود همانگونه که در آثارش نیز اشاره می کند تمام تلاشش را صرف تکریم و تعظیم مکتب شیعۀ جعفری می کرد.